اقتصاد چرخشی یا اقتصاد دورانی مدلی از تولید و مصرف است که به‌اشتراک‌گذاری، اجاره، استفاده مجدد، تعمیر، نوسازی و بازیافت محصولات موجود را شامل می‌شود. به‌این‌ترتیب چرخه عمر محصولات را افزایش خواهد داد. اتحادیه اروپا سالانه بیش از ۲.۵ میلیارد تن زباله تولید می‌کند. این کشور اکنون درحال به‌روزرسانی قوانین خود در زمینه مدیریت زباله است تا به مدلی پایدارتر معروف به اقتصاد دورانی یا چرخشی (Circular Economy) تبدیل شود.
مارس ۲۰۲۰، کمیسیون اروپا، تحت قرارداد سبز اروپا و در راستای استراتژی صنعتی جدید پیشنهادی، برنامه اقدام اقتصاد دایره ای جدید را ارائه کرد؛ این پیشنهاد شامل طرح‌هایی در مورد طراحی محصول پایدارتر، کاهش ضایعات و توانمندسازی مصرف کنندگان بود. افزون‌براین، بر بخش‌های منابع فشرده، مانند الکترونیک و فناوری اطلاعات و ارتباطات، پلاستیک، منسوجات و ساخت‌وساز تمرکز ویژه خواهند داشت.
فوریه ۲۰۲۱، مجلس نمایندگان قطعنامه‌ای را در مورد برنامه اقدام جدید اقتصاد دورانی تصویب کرد. این قطعنامه خواستار اقدامات اضافی برای دستیابی به اقتصادی پایدار از نظر زیست‌محیطی، عاری از سموم و کاملا دورانی تا سال ۲۰۵۰ است. با همه‌ی این تفاسیر اقتصاد دورانی دقیقا به چه معنا است و چه مزایایی خواهد داشت؟
اقتصاد چرخشی یا اقتصاد دورانی چیست؟
همان‌طور که گفتیم اقتصاد چرخشی مدلی از تولید و مصرف است که اشتراک‌گذاری، اجاره، استفاده مجدد، تعمیر، نوسازی و بازیافت مواد و محصولات موجود را شامل می‌شود. با استفاده از اقتصاد دورانی می‌توانیم چرخه عمر محصولات را افزایش بدهیم و تا حد امکان از میزان ضایعات بکاهیم.
درعمل به این معناست که هنگامی‌که محصولی به پایان عمر خود می‌رسد، مواد آن را تا حد امکان در اقتصاد نگهداری می‌کنیم. از این مواد می‌توانیم بارها و بارها به طور مولد استفاده کنیم و در نتیجه ارزش بیشتری ایجاد کنیم.
چرا باید به اقتصاد چرخشی روی بیاوریم؟
جمعیت جهان و همراه با آن تقاضا برای مواد خام در حال افزایش است. بااین‌حال، عرضه مواد اولیه حیاتی محدود است. منابع محدود برخی از کشورهای اتحادیه اروپا را برای اینکه مواد خام خود را تامین کنند به کشورهای دیگر وابسته می‌کند. ما با استخراج و استفاده از مواد اولیه تاثیر زیادی بر محیط زیست می‌گزاریم و مصرف انرژی و انتشار CO2 را افزایش می‌دهیم. به همین دلیل با استفاده هوشمندانه از مواد خام می‌توانیم انتشار CO2 را کاهش دهیم.
مزایای اقتصاد دورانی یا چرخشی چیست؟
پیشگیری از تشکیل زباله، طراحی زیست محیطی و استفاده مجدد می‌تواند در هزینه شرکت‌ها صرفه‌جویی کند و انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش دهد.
حرکت به سمت مکانیزم دورانی می‌تواند مزایایی به‌همراه داشته باشد. مانند: کاهش فشار بر محیط زیست، بهبود امنیت تامین مواد خام، افزایش رقابت پذیری، تحریک نوآوری، تقویت رشد اقتصادی و ایجاد شغل. همچنین محصولات بادوام و نوآورانه‌تری در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌دهد که کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد و در درازمدت باعث صرفه‌جویی در هزینه آنها می‌شود.
اگر قصد دارید در این مسیر قدم بگذارید می‌توانید گواهینامه ایزو مرتبط با محیط زیست را اخذ کنید زیرا تأثیر زیادی بر کنترل و کاهش موارد فوق خواهد داشت. گواهینامه ایزو ۱۴۰۰۱، چارچوب سیستماتیک را برای ادغام شیوه‌های مدیریت محیط زیست، جلوگیری از آلودگی، پسماند زباله و همچنین کاهش مصرف انرژی و مواد فراهم می‌کند. برای اخذ ایزو ۱۴۰۰۱ می‌توانید از طریق ایزوسیستم اقدام نمایید.
چرا اقتصاد چرخشی مهم است؟
تمرکز بر اقتصاد چرخشی در کند کردن تغییرات آب و هوایی تاثیر پررنگی می‌گذارد. ما باید برای رسیدگی به بحران آب و هوا اقدام کنیم و بازیافت مواد در این پروسه نقش مهمی دارد. پنل منابع بین المللی سازمان ملل به این نتیجه رسید که استخراج و فرآوری منابع طبیعی در حدود نیمی از گازهای گلخانه ای در جهان را منتشر می‌کند.
زمانی که اقتصاد دورانی را به شیوه ای متفکرانه و فراگیر طراحی کنیم، پتانسیل حفاظت از محیط زیست، بهبود اقتصاد و ارتقای عدالت اجتماعی را افزایش می‌دهیم. پایداری از ابتدا مستلزم برابری اجتماعی است. نحوه استخراج، استفاده و دفع منابع می تواند به طور نامتناسبی بر جوامع آسیب پذیر تأثیر بگذارد.
اقتصاد غیر دورانی همواره جوامع محروم در سراسر جهان را تحت تاثیر اثرات منفی زیست محیطی و بهداشتی قرار داده است. بسیاری از محل های دفن زباله و تاسیسات تولید و فرآوری را در مجاورت جوامع کم درآمد و مناطق محروم دایر می‌کنند. اقتصاد دایره ای هدف کاهش ضایعات و مواد سمی و استفاده مجدد از مواد معدنی حیاتی در طول تولید و فرآوری را دنبال می‌کند.
تفاوت اقتصاد چرخشی و اقتصاد خطی چیست؟
تا به حال با مدل‌های تولید خطی زندگی می‌کردیم. مدل خطی عبارت است از استخراج، تولید، مصرف و دور ریختن. این سبک زندگی، سرعت مصرف را جامعه افزایش می‌دهد و مدلی سریع اما ناپایدار برای کره زمین است.
اقتصاد چرخشی یک مدل تولید و مصرف پایدارتر ایجاد می‌کند که در آن مواد خام را برای مدت طولانی‌تری در چرخه تولید نگهداری می‌کنند و می‌توانید به طور مکرر از آنها استفاده کنید؛ بنابراین زباله بسیار کمتری تولید می‌کنید. ماهیت این مدل را به‌گونه‌ای طراحی کرده‌اند که منابع را تا بیشترین زمان ممکن در اقتصاد نگه‌دارند.در این شرایط این امکان را ایجاد می‌کنید که از زباله‌هایی که تولید می‌کنیم به عنوان ماده خام برای صنایع دیگر استفاده کنیم.
چه تغییراتی می توانداقتصاد جهانی را دورانی کند؟
برای یک اقتصاد چرخشیبا روند زندگی و تجارت خود را تغییر دهیم. مصرف‌کنندگان، مشاغل و سیاست‌مداران همگی باید تغییراتی در نحوه طراحی، تولید، فروش و استفاده مجدد از کالاها ایجاد کنند. برخی از تغییرات می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
طراحی
برای داشتن اقتصاد دورانی به طراحی بهینه محصولات نیاز داریم تا بتوانیم آنها را به راحتی تعمیر، استفاده مجدد یا بازیافت کتیم. سیستم چرخشی می‌تواند به این معنا باشد که محصولات مصرفی را با مواد اولیه و سرمایه کمتر طراحی کنیم؛ برای این مواد باید قابلیت سرویس دهی، مدولار بودن و نوسازی را نیز درنظر بگیریم.
به عنوان مثال، Fairphone (سازنده تلفن همراه) اولین تلفن هوشمند جهان را توسعه داد و در ساخت آن اقتصاد دورانی و زنجیره تامین را درنظر گرفت؛ این تلفن اندرویدی را با طراحی ماژولار ایجاد کرد کهبه راحتی بتوانید قطعات یدکی آن را بخرید و تعمیر کنید.
مدل‌های کسب‌وکار
امروزه مردم در راستای اقتصاد دایره‌ای، تغییراتی در شیوه‌های تجارت انجام داده‌اند. مثلا خدماتی که در آن ارائه‌دهنده، مالکیت محصول را حفظ می‌کند و مشتری دسترسی به آن را خریداری می‌کند. یا اقتصاد اشتراک‌گذاری که دارایی‌ها را بین بسیاری از مالکان به اشتراک می‌گذارند. یا رویکردهای جایگزینی که برای کسب‌وکار پیش‌بینی کردند و پایداری را در خود جای می‌دهد.
معیارهای جدید و داده‌های مشترک
تعریف «داده‌های بهتر» در مورد در دسترس بودن مواد مورد استفاده برای صنایع می‌تواند انتشار گازهای گلخانه‌ای و محافظت از تنوع زیستی را کاهش می‌دهد. داده‌های بهتر را بسیار مهم می‌دانیم، زیرا تا قبل از آن هیچ مجموعه استانداردی از معیارها برای ردیابی پیشرفت در مواردی مانند بازیافت یا حفاظت از منابع حیاتی تعریف نکرده بودند.
برای این منظور، مجمع جهانی اقتصاد (CBW) ابتکار «مصرف‌کنندگان فراتر از زباله» را به توسعه مجموعه‌ای از معیارهای استاندارد شده ایجاد کرد که به تغییر مدل‌های بازیافت و استفاده مجدد سرعت می‌بخشد.
خط مشی
ایجاد انگیزه برای مشاغل و جوامع برای پیروی از عادات اقتصاد دورانی بلندمدت لازم است. به عنوان مثال، فرانسه قانونی را تصویب کرد که بسته‌بندی‌های پلاستیکی یکبار مصرف را تا سال ۲۰۴۰ حذف می‌کند. همچنین اهداف دیگری برای کاهش، استفاده مجدد و بازیافت تعیین کرده است.
در سپتامبر ۲۰۲۲، ساکنان زوریخ به گنجاندن اقتصاد چرخشی در قانون اساسی کانتون رأی دادند. اتحادیه اروپا نیز اخیراً مقررات ضایعات بسته‌بندی (PPWR) را منتشر کرده است که اهداف استفاده مجدد را در بخش های منتخب صنعت تعیین می کند.
آیا بازیافت بخشی از اقتصاد چرخشی است؟
بازیافت شامل تبدیل مواد زائد به مواد و اشیاء جدید است. این فرایند به خودی خود از انرژی استفاده می‌کند و گازهای گلخانه‌ای تولید می‌کند؛ بنابراین هنوز هم می‌تواند موجب به گرمایش جهانی باشد.
در یک اقتصاد دایره‌ای ایده‌آل، محصولات را فوراً بازیافت نمی‌کنیم؛ بلکه آنها دوباره طراحی و تعمیر می‌کنیم تا در چندین چرخه عمر باقی بمانند. این طرح می‌تواند شامل نوسازی و توزیع مجدد محصولات باشد.
وضعیت اقتصاد دورانی در جهانی چگونه است؟
Circularity Gap در فوریه ۲۰۲۳ گزارش در رابطه با نرخ بازیافت منتشر کرد. طبق این گزارش مقدار مواد ثانویه که به اقتصاد جهانی بازگردانده می‌شوند از ۹.۱ درصد کل ورودی‌های مواد در ۲۰۱۸ به ۷.۲ درصد در ۲۰۲۳ کاهش یافته است.
این گزارش می‌گوید: «این کاهش صرفاً به این دلیل نیست که ما نمی‌توانیم نرخ بازیافت را گسترده‌تر کنیم. بلکه به دلیل افزایش استخراج بکر و این واقعیت که ما محصولات زیادی را را در انبارها نگهداری می‌کنیم است.»
کل استخراج مواد از سال ۱۹۷۰ بیش از سه برابر شده و از سال ۲۰۰۰ تقریباً دو برابر شده است که به ۱۰۰ میلیارد تن در سال می رسد. تخمین می‌زنند که یک اقتصاد چرخشی می‌تواند استخراج جهانی مواد را به یک سوم کاهش دهد و ما به شدت به این مسئله نیاز داریم. زیرا جهان از ۹ «مرز سیاره‌ای» که سلامت محیط‌زیست را اندازه‌گیری می‌کند، ۵ عدد را زیر پا گذاشته است.
ادامه این مسیر می‌تواند منجر به از هم گسیختگی کامل سیستم‌های پشتیبانی از حیات زمین شود که در حال حاضر در نقطه شکست قرار دارند.
چگونه نوآوری می تواند به اقتصاد چرخشی دامن بزند؟
نوآوری کلید پیشرفت است. تعداد فزاینده ای از ابتکارات و فناوری های اقتصاد دایره ای در حال انجام است. مثال‌ها عبارتند از Circulars Accelerator، برنامه‌ای شش ماهه که توسط UpLink (پلتفرم جمع‌سپاری نوآوری مجمع جهانی اقتصاد) برای کمک به نوآوران اقتصاد دایره‌ای در مقیاس ایده‌های خود اجرا می‌شود. در سال ۲۰۲۲، ۱۷ استارت آپ در این برنامه شرکت کردند.
برخی از آنها عبارتند از Aquacycl، یک شرکت آمریکایی که برق را از فاضلاب غیرقابل تصفیه تولید می کند. Done Properly، شرکتی در شیلی که مواد غذایی پایدار را توسعه می دهد و Green Mining، شرکتی در برزیل که بسته بندی های مصرف کننده را بازیافت می کند.
استراتژی های تجاری در راستای اقتصاد چرخشی
چهار اصل کلیدی در اقتصاد دورانی وجود دارد که برای دستیابی به کاهش ۳۳ درصدی در استخراج و مصرف مواد باید از آنها پیروی کنیم: ۱- کمتر استفاده کنید. ۲- طولانی تر استفاده کنید. ۳- تعمیر و مجدد استفاده کنید. ۴- بازیافت کنید. استراتژی‌های تجاری اقتصاد چرخشی خواستار افزایش همکاری عمومی و خصوصی برای تحقق این دیدگاه است.
تعریف اقتصاد دورانی (چرخشی) و ابعاد آن
اقتصاد چرخشی یا دورانی یک نظام اقتصادی است که هدف آن کمینه کردن ضایعات و بیشترین استفاده از منابع است. این رویکرد بازسازی کننده در مقابل رویکرد سنتی اقتصاد خطی قرار می‌گیرد که در آن مدل تولید به صورت «دریافت مواد اولیه، تولید و دور انداختن» است. در یک نظام چرخشی، مصرف منابع ورودی، ضایعات خروجی و هدررفت انرژی با بستن یا کوچک کردن حلقه‌های مواد و انرژی کمینه می‌شود.
اقتصاد گردشی یک سیستم حلقه بسته است که در آن مواد خام، اجزا و محصولات نهایی تا حد ممکن با کمترین مصرف انرژی و اتلاف بکار گرفته می‌شوند. مدل‌های کسب‌وکار با محوریت اقتصاد چرخشی می‌توانند به سودآوری مدل‌های خطی باشند. همچنین امکان استفاده از محصولات و خدمات مشابه را فراهم می‌کنند.
جوز پاتینگ
از طریق طراحی، نگهداری، تعمیر، استفاده مجدد، بازتولید و بازیافت می‌توان به صورت بلندمدت به این اهداف دست یافت. مدافعین این ایده ادعا می‌کنند که چنین دنیای پایداری به معنای حتا اندکی کاهش در سطح کیفیت زندگی مصرف‌کنندگان نیست و می‌توان بدون هزینه اضافی برای تولیدکنندگان (یا کاهش درآمدشان) آن را محقق کرد.
ابعاد اقتصاد دورانی (چرخشی)
مفهوم اقتصاد دورانی با مطالعه جوز پاتینگ José Potting مطرح گردید. در این مطالعه ۱۰ مقوله برای دستیابی به اهداف تولید با حداقل ضایعات مطرح گردیده است. این عوامل با عنوان ۱۰R شناخته می‌شوند که عبارتند از:
- حذف (R0 = Refuse)
- تفکر مجدد (R1 = Rethink)
- کاهش (R2 = Reduce)
- استفاده مجدد (R3 = Reuse)
- تعمیر (R4 = Repair)
- به‌روزرسانی (R5 = Refurbish)
- تولید مجدد (R6 = Remanufacture)
- هدف جدید (R7 = Repurpose)
- بازیافت (R8 = Recycle)
- بازپروری (R9 = Recover)
ده عامل زیربنایی اقتصاد دورانی
تاریخچه اقتصاد چرخشی
کنث بالدینگ در سال ۱۹۶۶ تلاش‌هایی جهت ایجاد آگاهی در خصوص تفاوت‌های میان “اقتصاد باز” و اقتصاد بسته ارائه کرد. منظور از اقتصاد باز بیشمار منابع ورودی و خروجی در یک حلقه باز است و اقتصاد بسته که منابع ورودی و خروجی در آن به هم متصل هستند. مقاله‌ای که او تحت عنوان «اقتصاد سفینه فضایی زمین در آینده» نوشت اغلب به عنوان اولین مرجعی که به اقتصاد چرخشی اشاره کرد، در نظر گرفته می‌شود؛ حتا با وجود اینکه بالدینگ از این عبارت به صورت مستقیم استفاده نکرده بود.
اقتصاد چرخشی سپس در سال ۱۹۸۹ توسط اقتصاددان‌های محیط زیست بریتانیایی، David Pearce و Kerry Turner توسعه داده شد. این دو در کتاب اقتصاد منابع طبیعی و محیط زیست، به این مسئله اشاره کردند که یک اقتصاد سنتی با حلقه باز بدون هیچ گونه تمایلی به بازیافت توسعه داده شد و این طرز فکر را می‌توان در برخوردش با طبیعت به عنوان مکانی برای انتقال ضایعات مشاهده کرد.
تیم جکسون در ابتدای دهه ۱۹۹۰ اساسی برای این رویکرد جدید نسبت به تولید صنعتی را در مجموعه‌ای تحت عنوان استراتژی‌های تولید پاک گردآوری کرد که شامل چند بخش اختصاصی از نویسندگان برجسته این حوزه می‌شد. در آن زمان از این مفهوم هنوز تحت عنوان مدیریت زیست‌محیطی پیشگیرانه یاد می‌شد. اما کتاب بعدی وی تحت عنوان دغدغه‌های مواد – آلودگی، سود و کیفیت زندگی این یافته‌ها را با مانیفستی برای تغییر در راستای دور کردن تولید صنعتی از یک سیستم خطی به سوی اقتصاد چرخشی هم‌گام سازد.
کارکردهای اقتصاد دورانی (چرخشی)
پایداری و توسعه پایدار به عنوان رویکرد چیره در مدیریت توسعه امروز سه رکن اصلی دارد که یکی از آنها اقتصاد است. اقتصاد از منظر پایداری با عنوان اقتصاد چرخشی شناخته می‌شود و هدف آن بازگشت ضایعات به چرخه تولید است. مفاهیمی مانند تولید پایدار و تولید پاک (سبز) در همین رویکرد اقتصادی بوجود آمده‌اند.
سازوکارهای اقتصاد چرخشی
همزمان با گسترش مفهوم اقتصاد چرخشی، در اواخر قرن بیستم مفهوم اکولوژی صنعتی و همزیستی صنعتی نیز به حوزه تولید وارد شد. این مفاهیم اقداماتی جدید هستند که فصل مشترکی در حوزه مدیریت تولید و توسعه پایدار محسوب می‌شوند.
اقتصاد دورانی بر مطالعه سیستم‌های غیرخطی مبتنی بر بازخورد استوار است. فهمی که در عصر حاضر از اقتصاد چرخشی وجود دارد و کاربردهای عملی آن در نظام‌های اقتصادی با به‌کارگیری ویژگی‌های گوناگون و تاثیرپذیری از ایده‌های مختلف که البته همه در ایده حلقه بسته مشترکند، شکل گرفته است. برخی از این تاثیرات شامل ایده زگهواره تا گهواره (در مقابل مفهوم ز گهواره تا گور)، قوانین بوم‌شناسی، اقتصاد حلقه‌بسته و عملکردمحور، طراحی بازسازی کننده، بوم‌شناسی صنعتی، طراحی مبتنی بر محیط زیست و اقتصاد آبی.
خلاصه و جمع‌بندی
به نظر می‌رسد که اقتصاد چرخشی از نظام اقتصاد خطی فعلی، پایدارتر باشد. چرا که منابع مورد استفاده و ضایعات و هدررفت انرژی را کاهش می‌دهد، منابع را حفظ می‌کند و به کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی کمک می‌کند. با این حال، برخی این گونه استدلال کرده‌اند که چنین فرضیاتی ساده‌انگارانه است و پیچیدگی نظام‌های موجود و بده‌بستان‌های احتمالی میان آنها در نظر گرفته نشده است. برای مثال ابعاد اجتماعی پایداری به نظر تنها مسئله‌ای است که به عنوان منافع اقتصاد چرخشی در رسانه‌ها منتشر شده است. مواردی وجود دارند که نیاز به استراتژی‌های متفاوتی دارند؛ مانند خرید تجهیزات جدید با مصرف بهینه انرژی. این رویکرد با اهداف تولید ناب بسیار نزدیک است.
اقتصاد دورانی مزایای بسیار زیادی دارد و در تولید و عملیات از اثربخشی بسیار بالایی برخودار است. البته باید توجه داشت اثبات شی نفی ماعدا نمی‌کند. به عبارت دیگر اگر چه در این مقاله از اهمیت اقتصاد چرخشی صحبت شد و مزایای آن برشمرده شد. اما این به آن معنا نیست که سایر روش‌های تولید و عملیات اشتباه هستند. یا نظام‌های اقتصادی دیگر زیر سوال نرفته است. بلکه تنها کوشش شد نظام چرخشی به عنوان یک رویکرد اثربخش و توانمند در تولید و عملیات تشریح و مفهوم‌سازی شود.
