وظایف جبرئیل در بیان قرآن
۱. ابلاغ وحی: وحی که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیه‌ی شریفه ذیل به سه طریق صورت می‌گیرد:
«وَ مَا کاَنَ لِبَشَرٍ أَن یکلَّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیا أَوْ مِن وَرَاى حِجَابٍ أَوْ یرْسِلَ رَسُولًا فَیوحِىَ بِإِذْنِهِ مَا یشَاءُ…» [۲]
«و شایسته‌ی هیچ انسانى نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مىفرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مىکند…»
قرآن در پاسخ بهانه‌جویی یهودیان در انکار جبرئیل به عنوان فرشته‌ی وحی می‌فرماید:[۳]
«قُلْ مَن کاَنَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلىَ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَْ یدَیهِ…» [۴]
«بگو: کسى که دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا که او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است؛ درحالى‌که کتب آسمانى پیشین را تصدیق مىکند…»
۲. یاری انبیاء: نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است:
«…وَ ءَاتَینَا عِیسىَ ابْنَ مَرْیمَ الْبَینَاتِ وَ أَیدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُس» [۵]
«…و به عیسى بن مریم دلایل روشن دادیم و او را به وسیله‌ی روح القدس تأیید کردیم.»
در این آیه جبرئیل را به “روح‌القدس” تعبیر نموده است؛[۶] یعنی روحی که از خطا و پلیدی‌های مادی طاهر و منزه است.[۷] جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، حضرت را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش ظاهر شد و بشارت تولد او را به مریم داد، بعد در طول زندگی وی، یعنی از هنگام تولد تا آخر عمر شریفش، او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا اینکه خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد.[۸]
۳. نزول جبرئیل بر مریم مقدس: اگرچه جبرئیل به عنوان پیام‌آور وحی و شریعت و کتب آسمانی بر پیامبران الهی بوده و بر آنها نازل می‌شد، ولی برای رساندن پیام‌های دیگر مانعی ندارد که با غیر پیامبر نیز روبرو شود؛[۹] چنان‌که در جریان حمل حضرت مریم(سلام الله علیها) بر حضرت مسیح می‌فرماید:
«إِذْ قَالَتِ الْمَلَائکَهُ یامَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ یبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسىَ ابْنُ مَرْیمَ…» [۱۰]
«(به یاد آورید) هنگامى را که فرشتگان گفتند: اى مریم! خداوند تو را به کلمهاى [وجود با عظمتى] از طرف خودش بشارت مىدهد که نامش مسیح، عیسى پسر مریم است…»
مراد از “ملائکه”[۱۱] جناب جبرئیل است[۱۲] و منظور از بشارت، همان ماجرای بارداری حضرت مریم(سلام الله علیها) است که در سوره مریم به آن اشاره شده و از جبرئیل به “روح” تعبیر شده است:[۱۳]
«فَأَرْسَلْنَا إِلَیهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوَِیاً» [۱۴]
«در این هنگام، ما روح خود را بسوى او فرستادیم و او در شکل انسانى بىعیب و نقص، بر مریم ظاهر شد.»
علت اینکه قرآن جبرئیل را روح نامیده، اقوال مختلفی است؛ از جمله اینکه او وجودی روحانی است، نه مادی،[۱۵] یا اینکه او وسیله‌ی احیاء دین و به قولى دیگر وسیله‌ی احیاء روح انسانهاست.[۱۶]
اوصاف و مقام جبرئیل در آیینه‌ی قرآن
خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می‌پردازیم:
۱. امانت‌داری
پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئیل را در اجراى رسالت و وحى به رسولان الهی گواهى نموده است:[۱۷]
«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ» [۱۸] ؛ «روح الامین آن را نازل کرده است.»
ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی‌کند و دچار فراموشی نیز نمی‌‌گردد؛ بلکه آیات قرآنى، عبارات و کلمات الهی را به همان شکل و هیئتی که از ساحت ربوبى دریافت می‌کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله –صلى‌اللّه علیه و آله- القاء مىکند؛ به همین دلیل این صفت فاضله بر سایر صفات کریمه‌ی جبرئیل فضیلت دارد.[۱۹]
در کلام نورانی امام سجاد(علیه السلام) با تعبیر جبرئیل امین از وی یاد شده که امانت‌دار وحی الهی بوده و اهل آسمانها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه‌ای برخوردار است.[۲۰]
۲. طهارت و پاکی
یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم طهارت و پاکی اوست که با تعبیر “روح‌القدس” به آن اشاره شده است:
«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ…» [۲۱] ؛ بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل کرده است…
مراد از “روح‌القدس”، جبرئیل امین است؛[۲۲] روحی که از پلیدی‌های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است.
۳. صاحب رسالت، کرامت و منزلت
برخی مفسرین آیات ۱۹-۲۱ سوره‌ی تکویر را به جبرئیل تفسیر نموده‌اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می‌فرماید:
«إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ذِى قُوَّهٍ عِندَ ذِى الْعَرْشِ مَکِینٍ مُّطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ» [۲۳]
«که این (قرآن) کلام فرستاده‌ی بزرگوارى است [=جبرئیل امین] که صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است!»
مراد از رسول جبرئیل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه‌ی خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است.[۲۴] اینکه “قول” را به جبرئیل به عنوان رسول نسبت داده، مىفهماند که در حقیقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئیل، نسبت رسالت به رسول است که در این مقام خداوند جبرئیل را به شش صفت توصیف نموده است:[۲۵]
یک. رسول: کسی که قرآن را به پیامبر خدا(ص) وحى مىکند.
دو. کریم: چون نزد خداى تعالى کرامت، احترام و عزت دارد.[۲۵]
سه. صاحب قدرت: کسی که در تکلیف و مأموریت علمی، عملی و تبلیغ رسالتش داراى قوت و شدت بالغهاى بود.[۲۶] “ذی قوه” در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم‌گیری، دلیر بودن و داشتن اعتماد به نفس است[۲۷]
چهار. بلند مرتبه (مکین): مکان به معناى تقرّب و نزدیکى مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفریدگار صاحب عرش، بلند مرتبه و بزرگ مقام است و این مقام و منزلت چون با قید “عِندَ ذِى‌الْعَرْش” همراه شده، نشان عظمت این مقام می‌باشد.[۲۸]
پنج. فرمانروا (مُطاعٍ ثَمَّ): “ثَمَّ” کلمه‌ای است برای اشاره به مکان بعید و “مطاع” کسی است که از او فرمان برده می‌شود. دلالت کلام بر این است که جبرئیل در پیشگاه الهی، دستور دهندهاى است که زیر دستانش که ملائکه باشند، در امر او بوده و اطاعتش مىکنند.[۲۹]
شش. امین: همچنان‌که بیان شد، جبرئیل، در رساندن وحى و رسالت خدا به سوى انبیاء امین است[۳۰] و در دستورات الهی هیچ‌گونه خیانت و دخل و تصرفی نمىکند.[۳۱]
۴. تعلیم دهنده‌ی صاحب قدرت و درایت
دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده‌اند، آیات اولیه‌ی سوره‌ی نجم است. خدای متعال بعد از سوگند به نجم در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می‌فرماید:
«عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوى؛ ذُو مِرَّهٍ…» [۳۲]
«آن کس که قدرت عظیمى دارد [جبرئیل امین] او را تعلیم داده است؛ همان کس که توانایى فوق العاده دارد…»
“شدیدُ‌القوی” یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.[۳۳]
“ذُو مِرَّه” وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.[۳۴] اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته‌اند، ولی با توجه به اینکه در توصیف قبلی با عبارت شدید‌القوی به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، “ذُو مِرَّه” به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد.[۳۵] بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست.[۳۶]
پی نوشت ها :
[۱]. طبرسى، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع‌البیان فى تفسیرالقرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش، چاپ سوم، ج۱، ص۳۲۴.
[۲] .شوری/۵۱.
[۳]. طباطبایی(علامه)، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق، چاپ پنجم، ج۱۸، ص۷۳ و ۷۴ و سبزوارى نجفى، محمد بن حبیب‌الله؛ الجدید فى تفسیر القرآن المجید، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ق، چاپ اول، ج۶، ص۳۳۳ و ۳۳۴.
[۴]. تفسیر نمونه، ج ۱، ص۳۶۲.
[۵]. بقره/۹۷.
[۶]. بقره/۸۷.
[۷]. طوسى، محمدبن‌حسن؛ التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بی‌تا، ج۱، ص۳۴۱.
[۸] المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۳۴۶.
[۹] فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمدبن‌عمر؛ مفاتیح‌الغیب، بیروت، دار احیاءالتراث العربى، ۱۴۲۰ق، چاپ سوم، ج۳، ص۵۹۶
[۱۰]. تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۳۶.
[۱۱] آل عمران/۴۵.
[۱۲]. اینکه به چه دلیل از لفظ جمع (ملائکه) برای اشاره به یک فرد (جبرئیل) استفاده شده است، مفسرین دلایلی مطرح کرده‌اند؛ ر.ک المیزان فی تفسیرالقران، ج۳، ص۱۹۱ و تفسیر کاشف ج۲، ص۶۳.
[۱۳]. تفسیر کاشف، ج۲، ص۶۳.
[۱۴] المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۹۱.
[۱۵]. مریم/۱۷.
[۱۶]. التبیان فی تفسیر القران، ج۷، ص۱۱۴.
[۱۷]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۲۰.
[۱۸]. حسینی همدانی، سید محمدحسین؛ انوار درخشان، تهران، کتابفروشی لطفی، ۱۴۰۴ق، چاپ اول، ج۱۸، ص۱۶.
[۱۹] شعراء/۱۹۳.
[۲۰]. انوار درخشان، ج۱۸، ص۱۶.
[۲۱]. صحیفه‌ی سجادیه، دعای سوم.
[۲۲] نحل/۱۰۲.
[۲۳] التبیان فی تفسیر القران، ج۱، ص۳۴۱.
[۲۴]. تکویر/۱۹ – ۲۱.
[۲۵]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۶۷۷.
[۲۶]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۱۸.
[۲۷]. همان.
[۲۸]. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر، بی تا، ج۳۰، ص ۱۳۷.
[۲۹]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۶۷۷.
[۳۰]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۶۷۷ و المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۱۸.
[۳۱]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۶۷۷.
[۳۲]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۱۸.
[۳۳]. نجم/۵ – ۷.
[۳۴]. التحریر و التنویر، ج۲۷، ص۱۰۲.
[۳۵]. زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۴۰۷ق، چاپ سوم، ج۴، ص۴۱۹.
[۳۶]. التحریر و التنویر، ج۲۷، ص ۱۰۲.
فرآوری: محمدی
بخش قرآن تبیان
