*آینده سیطره و هژمونی قدرتهای رسانه ای جهان با توجه به تحولات نوین جهانی و بیداری نسبی ملت ها
*«رسانه، امنیت ملی و فرهنگ» در کشور های توسعه یافته و در حال توسعه
نویسنده: حمید حاذق نیکرو
فهرست مطالب:
بخش اول
مقدمه
مدل مرکز- پیرامون
مدل‌شمال-جنوب
مدل مثلثی “جورج‌گربنر” و “جورج‌مروانی”
امپریالیسم رسانه ای
امپریالیسم خبری
دیدگاه‌کلان نگر به امپریالیسم خبری و موضوع «امپریالیسم‌رسانه‌ای»
کار کردهای جهانی امپریالیسم خبری
فیلترهای خبری در غرب
اینترنت و ابعاد تاثیر گذار آن
جهانی شدن فرهنگ
تکنولوژی مدرن
قدرت رسانه ها
بخش دوم
مقدمه
سلطه فرهنگی
تکنولوژی، ابزار سلطه فرهنگی
نظریه های رسانه اثر بخش
نظریه‌های مطرح دررسانه‌ها
اثرات مطلوب رسانه‌ها
اثرات نا مطلوب رسانه‌ها
نقش مطبوعات در تاثیرگذاری بر تحولات اجتماعی
رابطه متقابل رسانه ها با جامعه
دلایل تاثیر قوی واقناعی رسانه ها
تفاوت های رسانه های نوین و رسانه های سنتی
بررسی نظریه های رسانه ای
نتیجه گیری
منابع
آینده سیطره و هژمونی قدرتهای رسانه ای جهان با توجه به تحولات نوین جهانی و بیداری نسبی ملت ها
نویسنده: حمید نیکرو
مقدمه
انسان معاصر نمی‌تواند خود را بی‌نیاز از اخبار محیط زندگی و دنیایی که او را احاطه کرده است، بداند. ناگزیر به این نتیجه می رسیم، که مبادله اخبار و اطلاعات و بهره‌گیری از ابزارهایی که این مسئله را امکان پذیر می‌سازد، تا چه حد اهمیت دارد و تا چه میزان قادر است زمینه‌های فکری فرستنده را در گیرنده آن به وجود آورد. با توجه به مفاهیمی چون”هژمونی قدرت”، «امپریالیسم خبری»، «تراست‌های مطبوعاتی» برمی‌خوریم، که پیوسته در تلاشند، تا این هدف را تحقق بخشند. بنابراین اگر گفته شود لشکر تبلیغاتی، زمینه ساز هجوم قوای نظامی است، چندان دور از ذهن جلوه نمی‌کند. خبر گزاری‌ها و رسانه‌های جمعی جهانی با اتکا به قدرت تکنولوژیکی خود به ارایه چهره ای مخدوش از برخی حکومت‌ها ،فرهنگها، اقوام و یا اذهان می پردازند و به شکلی سیستماتیک در جهت دهی به افکار عمومی جهانی و شکل گیری عقاید و گرایش‌ها و رفتارهای مورد نظر خود تلاش می کنند. به همین دلیل برخی از اندیشمندان به شکل جدی بر خطرات ناشی از شکل گیری یک امپراتوری فرهنگی – رسانه ای، از رهگذر فرایند جهانی شدن تأکید کرده اند. امپراطوری بزرگی که می تواند هویت های ملی ،فرهنگی و دینی و اعتقادی ملتهای بزرگ در بعد رسانه ای و ارتباطات را مورد تهدید قرار دهد (سلطانی فر ،۱۳۸۵،ص۴۶).
برای روشن شدن اذهان برخی از گفته و نوشته های اندیشمندان غربی قید می گردد.
“تجدد و توسعه با خود، خردگرایی و رهایی را به ارمغان نمی‌آورد، بلکه ره‌آورد آن بی‌خردی ژرف است. سرمایه‌داری از رهگذر تجدد و توسعه، با استفاده از وسایل ارتباط جمعی، به دستکاری افکار عمومی می‌پردازد. این یعنی، تحمیل‌نیازهای‌اجتماعی.” (یورگن هابرماس، Habermas ،)
پس می توان نتیجه گرفت که ”هابرماس” اولین کارکرد امپریالیسم خبری را در تحمیل نیازهای اجتماعی می‌بیند.
” کار وسایل ارتباط جمعی آمریکا دستکاری در مغزها و قلب‌هاست.” (هربرت ای شیلر، ۱۳۷۷)
در اشاره به جریانهای خبری‌ای که به‌وسیله‌ی کانونهای محدود و مشخص برای سراسر جهان ساخته و پرداخته می‌شوند و به‌صورتی یک طرفه مثل باران از بالا به‌پایین بر سر مخاطبان می‌بارند،که در این خصوص یکی از اندیشمندان فرانسوی می‌گوید.” این ارتباط نیست. افزایش تعداد رسانه‌ها به ویژه در جهان رو به توسعه،که غرب آن را توصیه می‌کند، مشکل را حل‌نمی‌کند. همین ماهیت عمودی جریان اخبار و اطلاعات است، که محور اصلی اختلافات را تشکیل می‌دهد. به‌عقیده ی او حق ارتباط افقی است، نه عمودی، که از صاحبان قدرت به سوی اعضای عادی جاری باشد. طرح اینگونه نظریات اقتصادی، تاکنون به طرح مدل جریان یا حرکت خبر انجامیده است.” (ژان‌دارسی جامعه‌شناس)برای توضیح بیشتر برخی مدلها ارایه می گردد.
الف) مدل مرکز- پیرامون
این‌مدل در نظریه ی ”ساختاری امپریالیسم” توسط ”یوهان گالتونگ” مطرح‌شده است و در آن جهان به دو بخش مرکز و پیرامون تقسیم‌می‌شود، که‌در مرکز، جوامع حاکم و در پیرامون، جوامع وابسته به مرکز قرار می‌گیرند. ولی در این نظریه، از شبکه‌های بین‌المللی ارتباطی به مثابه شبکه‌های ”فئودالی” یاد می‌کند. ویژگی‌های مدل “گاتونگ” عبارت است از:
۱- رویدادهای خبری مربوط به مرکز در مقایسه با پیرامون از اهمیت و مرکز ثقل بیشتری برخوردار است.
۲- حجم تبادل خبر میان مرکز و پیرامون با حجم تبادل خبر میان خود ملل مرکز، تفاوت چشمگیری دارد.
۳- خبرهای ملل مرکز سهم عمده‌یی از رویدادهای خارجی را در رسانه‌های پیرامون به‌خود اختصاص‌می‌دهد. در حالیکه خبرهای پیرامون در رسانه‌های مرکز سهم کمتری دارند.
۴- جریان‌خبر در میان ملل‌پیرامون ناچیز است ،یا اصلاً وجود ندارد.
۵- بسیاری از رسانه‌های کشورهای پیرامون از جهت نحوه پوشش رویدادهای جهانی شبیه یکدیگرند و همه کمابیش به یک میزان تحت تأثیر جریانهای خبری کشور مرکز قرار دارند.(کیونجم کیم وبارنت )
ب) مدل‌شمال-جنوب
۱- در این مدل جریان خبری یک «جریان‌عمودی» است و سیر و گردش اخبار از شمال (کشورهای صنعتی) به جنوب (کشورهای رو به توسعه) جاری است.
۲ – جریان خبر بین کشورهای شمال، قوی و بین کشورهای جنوب، ضعیف است.
۳ – جریان خبر به طرزی عمودی به سوی جنوب در حرکت است ولی از جنوب به شمال ضعیف است.
۴- طبق این مدل، اگر خبری از جنوب به شمال برود، حرکت آن درست مثل انتقال مواد خام از جنوب به شمال است.
۵- تنها راه حل برای این مشکل، ایجاد جریان جنوب- جنوب، یا جریان افقی است.
ج) مدل مثلثی “جورج‌گربنر” و “جورج‌مروانی”
۱- در این‌مدل، در حقیقت شمال به بخش شرق و غرب‌تقسیم شده است. در عین حال جنوب در یک چهارچوب باقی مانده است.
۲- مدل مثلثی “گربنر” Gerbner مبتنی بر این است،که شرق و غرب عمدتاً به خبرهای مناطق ژئوپلتیک مورد علاقه ی خود توجه می‌کنند. در حالیکه سهم عمده خبرهای خارجی در رسانه‌های جنوب، متعلق به غرب و شرق است. افزون بر این، اروپای غربی نیز پای ثابت پوشش خبری در گوشه و کنار جهان است.
۳-سلطه خبری شمال باعث مخابره شدن خبرهای مربوط به پیشرفتهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی‌و… جهان جنوب است
امپریالیسم رسانه ای
امپریالیسم رسانه ای را بی تردید باید شکل مدرنی از امپریالیسم قلمداد کرد که شاکله ها و بنیانهای آن در دهه ۱۹۵۰ ، مشخصاً در آلمان غربی و پشت دروازه های کمونیسم، در بحبوحه جنگ سرد توسط ایالات متحده بنا شد.
امریکا با افراشتن آنتن های متعدد رادیویی و تلویزیونی در شهر برلین ، در قلب سرزمین سرخ کمونیستی رسوخ می کرد، بدون اینکه نیازی به مداخله نظامی داشته باشد.این پیشروی تا به آنجا ادامه یافت، که پس از گذشت دو دهه ، در اواخر دهه هفتاد میلادی ، در مسکو نیز شعبه هایی از مک دونالد و مرغ کنتاکی پیدا می شد،که مشتریان در آنجا با ولع به دنبال صرف غذا همراه با نوشیدنیهایی چون کوکاکولا بودند (علی خدامرادی)
قدرت رسانه ای به طور منطقی از هژمونی فرهنگی نشأت می‌گیرد. اگر کنترل ایالات متحده یا غرب بر فرهنگ تصدیق شود، آنگاه باید گفت که این کنترل از رهگذر رسانه‌های عمومی ای تحقق می‌یابد، که ایجاد کننده شرایط برای همرنگی با فرهنگ هژمونی بوده اند.
امروزه شاید اطلاعات، گرانبهاترین چیز برای همه باشد. با اطلاعات و کنترل آن می‌توان به همه چیز دست یافت. برخی نظریه‌پردازان ارتباطات بیان کرده‌اند، که امروز جهان در دست کسی است، که رسانه‌ها را در اختیار دارد. به اعتقاد گردانندگان اصلی صنعت رسانه‌ها، چند مؤسسه بزرگ، نه تنها رسانه‌های مهم همگانی آمریکا، بلکه جهان را تحت کنترل خود در خواهند آورد. تکنولوژیهای نوین وارتباطات آمریکا نوع تازه‌ای از سلطه و اقتدار مرکزی را که همان سلطه شرکتها و مؤسسات بزرگ ملی و چند ملیتی است، بر اطلاعات پدید آورده است. این شرکتهای بزرگ می‌توانند دستور کار ملی تعیین کنند. آنها جزئی از شبکه بین‌المللی ارتباطات جهان محسوب می‌شوند.
انواع رسانه‌ها از تلویزیون و سینما گرفته، تا موسیقی ومطبوعات تحت کنترل چند انحصار جهانی هستند. رسانه تنها صنعتی نیست، که در اقتصاد آمریکا انحصاری شده است. محصول رسانه‌ها از یک جنبه منحصر به فرد است.بر خلاف سایر صنایع که محصولاتشان مادی ومصرفی است، تولیدات رسانه‌ها اجتماعی سیاسی است.(باگدیکیان،۱۳۸۵ ،ص۲۴)
تا زمانی که این انحصار غیرطبیعی بر رسانه‌ها وجود دارد، همه محصولات و حتی اطلاع رسانی و اخبار آنها را باید با دیده تردید نگریست. چون مسلم است هدف اولیه این کمپانی ها سلطه جویی اقتصادی است نه اطلاع رسانی.
از جمله هژمونی قدرت فرهنگی و رسانه ای امپریالیسم خبری است.
امپریالیسم خبری
امپریالیسم خبری وابزارهای سلطه برافکار عمومی جهان،یکی ازجلوه های امپریالیسم در جهان «امپریالیسم خبری» است. امپریالیسم خبری نیز در حقیقت به معنی سلطه جویی انحصاری در شریانهای خبر رسانی جهان است . باید بدانیم که پدیده امپریالیسم خبری یا رسانه ای، پایه و اساس تاریخی محکمی دارد. خبرگزاری‌هایی که «شارل هاوس »در فرانسه ،«ژولیوس رویتر »درانگلستان و «برنارد ولف »در قرن نوزدهم در آلمان بنا نهادند، هم اکنون تبدیل به سازمانهای پیچیده و غول پیکری شده اند، که نبض اخبار دنیا را در دست دارند و با وارد آوردن شوک های خبری، اساس و بنیان بسیاری از کشورها را دچار تزلزل می کنند. (علی گرانمایه پور)
امپریالیسم از امپراطور می آید و از ویژگی های امپراطوری جهان، جهان خواری است . پس غلبه بحث، سیاسی است و تولید سلطه و قدرت و تئوری های «انضمام »مطرح است . حوزه نفوذ وحوزه انضمام مطرح می شود.ولی هیچ سربازی پیاده نمی شود. سربازان شما رسانه‌ها هستند و تبعاتش هم می تواند فرهنگی، اقتصادی و روانی باشد. مهم این است که شما جای ارتش از اهرم رسانه استفاده می کنید. (یحیایی ایله ای)
امپریالیسم خبری جزیی از امپریالیسم فرهنگی است. امپریالیسم فرهنگی یعنی استفاده سلطه جهانی از تمام ابزار فرهنگی برای سلطه خود. به دنبال امپریالیسم فرهنگی که وابستگی فرهنگی (فرهنگ مصرف گرایی) می آورد وابستگی اقتصادی به وجود می آید و وابستگی اقتصادی منجر به وابستگی سیاسی می شود. یعنی وابستگی کشورهای جهان سوم به کشورهای مرکز مد نظر است.
تسلط بر رسانه‌ها وخبر گزاری‌ها،قدرت عظیم و فوق العاده ای را در اختیار بازیگران عمده صحنه سیاست، یعنی دولتها قرار داده است. به گونه ای که به خوبی با به کارگیری اهرمهای خبری واطلاعاتی توانسته اند، به تغییر باورها و نگرشهای جمعی و یا شکل دهی به افکار عمومی ملی یا فراملی اقدام نمایند و این سوء استفاده های گروهی از حکومت های قدرتمند از ظرفیت های بالای رسانه ای ،منجر به بروز پدید ه ای در سطح ملی یا بین المللی می شود، که آن را استبداد اطلاعاتی می نامند.
(ضیایی پرور ،۱۳۸۵،ص ۴۶)
دیدگاه‌کلان نگر به امپریالیسم خبری و موضوع «امپریالیسم‌رسانه‌ای»
بحث امپریالیسم خبری بخشی از کارکرد «هژمونی امپریالیسم رسانه ای» به شمار می‌آید. زیرا در این بخش به طور تخصصی امپریالیسم بر روی حجم،نوع، محتوا،کیفیت،کمیت، زمان و مکان یک خبر کار می‌کند.اما در بحث«امپریالیسم‌رسانه‌ای»، ما شبکه‌ای از رسانه‌های مکتوب و غیر مکتوب، همچون مجلات، شرکتهای تبلیغاتی و چاپ و نشر، شبکه‌های‌رادیویی و تلویزیونی،ماهواره ،اینترنت و مطبوعات زنجیره‌ای را داریم ، که تحت سیطره یک فرد یا یک ایدئولوژی خاص اداره می‌شود و کارکرد آن علاوه بر بیرون راندن رقبا، اثرگذاری بر مخاطبان جهانی و القای آرا و نظرات خاص‌است.
خبرگزاری‌های آسوشیتدپرس، یونایتدپرس، رویتر، فرانس‌پرس که‌تا حد بسیاری‌از عظمت گذشته ی آن کاسته شده ( همگی زاییده رقابت‌های دوران استعماری دو قرن گذشته بوده اند.) در عصر استعماری گذشته قدرتهای بزرگ در تلاش بودند، تا در مناطق تحت نفوذ سیاسی اقتصادی شان شبکه‌های خبری خود را بسط و گسترش دهند. طبق آمار سال ۱۹۹۰ خبرگزاری‌های نام برده شده، تاکنون حدود ۵۰۰۰۰ دفتر در سراسر جهان دایر کرده‌اند. هم‌اکنون آنان با استفاده از تکنولوژی دریافت و مخابره خبر قادرند، بیش از ۱۲۰۰ کلمه‌در دقیقه به سراسر جهان مخابره کنند، که‌این خبرگزاریها در مجموع بین خود ۳۴ میلیون کلمه خبر تهیه می‌کنند.
هم‌اکنون در جهان بیش‌از ۱۲۰ خبرگزاری فعالیت دارند ولی هیچ یک از آنان به عنوان رقیبی برای این خبرگزاری و غول‌خبری مطرح نیستند. چهار خبرگزاری مسلط بین المللی، شبکه های خبری غالب مانند: بی.بی.سی و سی.ان.ان، تأسیسات ماهواره ای که ارسال امواج صدها شبکه ماهواره ای را بر عهده دارند، صدها روزنامه و هزاران پایگاه خبری و تبلیغاتی از جمله ی این تأسیسات هستند، که همگی ارزشهای مشترک غربی را منتشر و تلاش می کنند، ارزشهای مقاوم در برابر خود را درهم کوبند. این شرایط آنچنان نابرابر و غیرعادلانه است، که نمی توان آن را بازار پیام اطلاق کرد و چنین تصور کرد که تولید کننده یا عرضه کننده کالایی در برابر تولید یا عرضه کالایی دیگر، رقابتی سالم را دنبال می کند. این عرصه همانند عرصه نظامی و حتی علمی آنچنان نابرابر و یکطرفه است، که هرگاه کشوری بخواهد با اتکا به توانمندی های بومی و منطبق با معاهدات بین المللی حتی در جهت تأمین نیازهای خود گام بردارد، به بهانه های مختلف می کوشند، او را از عرصه رقابت خارج یا اساساً حذف کنند، تا خود همچنان بر بازار مسلط باقی بمانند.
کار کردهای جهانی امپریالیسم خبری
۱- وابستگی فرهنگی :در بخش فرهنگ ،امپریالیسم خبری، سیاه را سفید و سفید را سیاه جلوه می دهد . کارکرد امپریالیسم خبری به نحوی است، که از عطش اطلاعاتی مخاطبان خود در کشورهایی که از ضعف اطلاع رسانی رنج می برند سود می برد و برای او مشخص می کند که به چه چیز فکر کند؟ از چه واقعه ایی اطلاع داشته باشد؟ چه چیز بپوشد و بخورد و چگونه رفتار کند .
پیامد «بمباران » خبری امپریالیسم خبری از خود بیگانگی فرهنگی ،تمدن وارداتی و بی هویتی است، که با آخرین دستاوردهای تکنولوژی عرضه می شود . البته در عصر حاضر و در هزاره سوم، کارکرد های جدیدتری همچون دامن زدن به اختلافات مرزی ، قومی و دینی وارد آوردن شوک های خبری به منظور به دست آوردن نبض بازار و بورس و نفت و بایکوت خبری و برعکس برجسته سازی یک حادثه در یک کشور مشاهده می شود .
۲- پرداختن به ارزشهای خبری مطابق میل دست اندر کاران : امپریالیسم خبری عمدتاً با طرح مسائل نمایشی و در حقیقت کم اهمیت ،اذهان مخاطبان بین المللی خود را از پرداختن به حقایق فاجعه آمیز جوامع تحت سلطه باز می دارد. خبر گزاری‌های غربی همواره با القای بی ثباتی اوضاع جهان سوم ثبات و پیشرفت در کشورهای پیشرفته، اذهان شنوندگان خود را در یأس ،غم وترس فرو می برند .
رسانه‌های جمعی در غرب و به ویژه آمریکا مظاهر آزادی تصویر می شوند. اما در واقع برجسته ترین نقش آنها، بسیج حمایت مردمی برای منافع خاص خارجی و گاهی داخلی، آن است، که بر دولت و بخش خصوصی حاکم است. گرایش خبری مثبت این گونه خبرگزاریها، متوجه حکومت‌هایی است، که تأمین کننده منافع کشور شان در گوشه و کنار دنیا هستند. برعکس در مقابل کشورهایی که به طریقی با سیاست خارجی آمریکا و منافع او در تقابل هستند، با واکنش های منفی ، مخرب و مغرض از سوی وسایل ارتباط جمعی آمریکا روبرو می شوند .
این گونه سیاستهای خبری در داخل جوامع غربی نیز بسیار به چشم می خورد. به طور مثال مراکز عمده کسب خبر برای خبر گزاری‌های آمریکایی ، کاخ سفید ، پنتاگون و وزارت خارجه است. هم اکنون پنتاگون دارای یک سازمان اطلاعات مردمی است، که با چندین هزار کارمند وظیفه دارد، با صرف میلیونها دلار نگذارد مردم آمریکا در مورد افراد یا گروه های ناراضی در آمریکا اطلاعات کسب کنند.(علی گرانمایه پور)
آژانس اطلاعاتی آمریکا با بودجه سالانه چند میلیارد دلاری، مسئولیت تنظیم و اجرای سیاست های فرهنگی امپریالیسم آمریکا برای کشورهای دیگر را به عهده دارد. کنگره آمریکا، پخش و توزیع تولیدات فرهنگی و خبری این نهاد را در داخل آمریکا ممنوع کرده است.
” هرمن” و ” چامسکی” اعتقاد دارند، که آنچه در اخبار وسایل ارتباط جمعی آمریکا وجود دارد، یک بازار هدایت شده خبری است، نه یک بازار آزاد خبری. پژوهش‌های “جرج گربنر” نشان می‌دهد، که سلطه خبری باعث مخابره نشدن خبرهای مربوط به پیشرفتهای جهان سوم می‌شود. تصویری که از جهان سوم ارایه می‌شود، تصویری سرشار از خشونت، بی‌نظمی، نقض حقوق بشر و غیرمنطقی جلوه دادن آنهاست. (ادوارد اس. هرمن و نوآم چامسکی،۱۳۷۷)
تحقیقات “کاپلان” درباره رسانه‌های آمریکایی به ویژه در امر پوشش دادن خبرهای مربوط به کشورهای رو به توسعه، حکایت از یک نارسایی عمومی در حجم، میدان و نوع خبرهای منتشر شده داشت. نمونه‌ای که می‌توان در اینجا به آن پرداخت این است، که امروز مصلحت صاحبان زر و زور اقتضا مى‌کند که رسانه‌هاى تحت سلطه آنها، اسلام را مساوى تروریسم و آمریکا را مظهر حقوق بشر و دموکراسى نشان دهند. این دروغ هاى بزرگ با استفاده از ابزارهاى پیشرفته و پیچیده ترین شیوه ها به عنوان حقیقت به مردم دنیا القاء مى‌شود.
این رسانه‌ها ناگهان بیمارى جنون گاوی، آنفلوانزاى مرغى، آنفلوانزای خوکی و… را که شاید تلفات آن در تمام جهان به پنج هزار نفر هم نرسد، خبر اول قرار مى دهند ولى درباره کشتار صد هاهزار شهروند غیر نظامى عراق و افغانستان سکوت مى‌کنند. یا اگر در یک نقطه از فلسطین انفجارى رخ دهد و چند صهیونیست کشته شوند، از آن به عنوان فاجعه یاد مى‌کنند، اما به کشتار هر روزه مسلمانان فلسطین و اعلام رسمى رژیم صهیونیستى براى ترور فعالان فلسطینى بى‌توجهى مى شود. یا در مورد مسأله سهمیه بندی بنزین گفتند، در ایران هیچ امنیتی وجود ندارد و پمپ بنزین‌ها آتش زده شده اند. از اوضاع ناآرام و متشنج در ایران گزارش می دادند. ودر قضیه انتخابات مرحله دهم ریاست جمهوری حجم وسیع دروغ پردازی و عملیات روانی سرلوحه رسانه های خود قرار دادند.
مصلحت مدیریت امپراتورى رسانه اى جهان اقتضا مى‌کند، که بگویند ایران درصدد دستیابى به سلاح اتمى است. در حالى‌که پخش کنندگان این سیاست تبلیغى، به وضوح مى‌دانند، این مسأله دروغ است. اما در رسانه‌هاى جهان به هیچ وجه در خصوص تلاش دانشمندان یک ملت و دستیابى آنان به فن‌آورى پیشرفته براى استفاده صلح آمیز، خبرى منتشر نمى شود.
فیلترهای خبری در غرب
در غرب پنج فیلتر وجود دارد، که رسانه‌ها باید آن را رعایت کنند. این پنج فیلتر عبارتند از:
۱- میزان تمرکز مالکیت وسایل ارتباط جمعی
۲- آگهی های تجاری به عنوان اصلی ترین منابع درآمد وسایل ارتباط جمعی
۳- اعتقاد و وابستگی وسایل ارتباط جمعی به اخبار و اطلاعاتی که دولت، سازمان های مهم تجاری و متخصصین صاحب نام به عنوان منابع اصلی ارتباطی و خبری در اختیارشان می گذارد.
۴- انتقاد از وسایل ارتباط جمعی.
۵- ضدیت با کمونیسم که از هر خبرنگار حرفه ای انتظار می رود این ضدیت را در حدی بیمارگونه اعلام دارد.
در این ۵ فیلتر خبری، که اولین آن میزان تمرکز مالکیت می باشد، که در آن دولت می تواند با اعمال مالیات های سنگین از ادامه فعالیت یک رسانه جلوگیری کند. در حقیقت مالکان وسایل ارتباط جمعی تحت تأثیر مالکان سرمایه و یا مالکان قدرت(حاکمان) هستند و محتوای رسانه را بر اساس خواسته های آنها تنظیم می کنند. در ۴ مورد دیگر فیلترها نیز، به نوعی اختیار و نفوذ مالک رسانه کم می شود و اختیار صاحبان سرمایه و شرکت های بزرگ و تأثیر گذاری آنها بر رسانه مشخص است. (ادوارد اس. هرمن و نوآم چامسکی،۱۳۷۷)
می توان در این خصوص سئوالی را بدین سان مطرح کرد.
آیا امپریالیسم خبری در رسانه‌های جدید (ماهواره و اینترنت ) وجود دارد؟ یا اینکه چون در این رسانه‌ها، مخاطبان بین المللی شده اند و چند صدایی وجود دارد، امپریالیسم خبری از بین رفته است.
بسیاری بر این عقیده اند، که در عصر اینترنت با توجه به ساختار چند صدایی این رسانه و اینکه برخلاف تلویزیون کنترل در دست یک مالک نیست و هر کسی می‌تواند یک صفحه وب همانند بزرگترین شرکتها داشته باشد، دیگر امپریالیسم معنا ندارد. می توان انترنت را مورد بررسی قرارداد.
اینترنت و ابعاد تاثیر گذار آن
اینترنت پدیده جدید دنیای ارتباطات است، که علاوه بر مزایای آن، با خود ابزار گوناگون برای ارتباط، تعامل و تبادل فرهنگی و یا تهاجم و سیطره فرهنگی به همراه آورده است. سایتهای خبری، وبلاگهای خبری و تحلیلی، گروههای اینترنتی، فضاهای گفتگوی مجازی (چت رومها) و حلقه های آشنایان همچون اورکات و یاهو و مانند اینها، هر کدام فضایی مجازی را ایجاد می کنند، که در آن تبادل اخبار و اطلاعات صورت می گیرد.
غالب ترافیک جهانی اینترنت به زبان انگلیسی است و اینها همه دلیل معرفی اینترنت به عنوان جدیدترین و شوم‌ترین عامل امپریالیسم سایبر بوده است.
همچنین اکثر “هاست” ها و وب سایتهای جهان در آمریکا و به زبان انگلیسی هستند. بیشتر نرم‌افزارها و اکثر موتورهای جستجوگر نیز انگلیسی زبانند. همه اینها را آمریکا با سلطه فرهنگی خود بر اینترنت به دست آورده است. (Ulla Carlsson)
اینترنت فرصت مناسبی را برای کشورهای توسعه یافته (خصوصاً آمریکا) فراهم کرده است، که فرهنگ کشورهای جهان سوم را تسخیر کنند.
نگرانی‌ها آنجا عمیق تر می‌شود، که آمریکا اصرار بر مدیریت و مالکیت اینترنت دارد. چرا که با هرگونه تغییری که در آن نقش اصلی نداشته باشد، مخالفت می‌ورزد (سیاوش شهشهانی)
اینترنت تعامل میان فرایند جهانی شدن و اندازه کشورها را تغییر می دهد. طی قرون متمادی این تعامل به صورتی مبهم و پوشیده باقی مانده است. امروزه اینترنت الگوهای ارتباطات را به شدت ساده می سازد و بدین ترتیب فرایند تمرکز و انحصاری شدن اقتصاد بین المللی را فراهم می آورد. در حالی که اینترنت هنوز در آغاز راه است و دامنه تحولات نهفته در این تکنولوژی همچنان پنهان است. اما برخی گرایشهای آن در حال آشکار شدن است. در مقایسه با دنیای صنعتی در کشورهای در حال توسعه، میزان دسترسی به این تکنولوژی بسیار کمتر و هزینه آن بالاتر است. به دلیل هزینه اولیه سخت افزاری و هزینه های اتصال مستقیم (آنلاین) بسیاری از افراد کشورها ی در حال توسعه، امکان دسترسی به خدمات اینترنتی را ندارند. زیر ساختهای لازم برای استفاده از این فن‌آوری مانند خطوط تلفن وبرق در این بخش از جهان یا موجود نیست و یا در صورت موجود بودن مستعمل و قدیمی است. در حقیقت ۸۰ درصد جمعیت جهان هنوز از اساسی ترین امکانات مخابراتی مانند خط تلفن محرومند. از هر صد سکنه جهان سوم تنها ۲نفر به خط تلفن دسترسی دارند و آن خطوط نیز در نواحی مرفه شهری قرار دارد.
هنگامی که متوجه می شویم، میان خط تلفن و رشد اقتصادی رابطه ای مستقیم وجود دارد، به نتایج و پیامدهای آشکار آن پی می بریم. با ادامه رشد و تحول تکنولوژی اینترنت شاهد مشخصات و ویژگی های طبیعی ای می باشیم، که با برداشت کلاسیک از مفهوم امپریالیسم فرهنگی مطابقت دارد. ممکن است شاهد تکنولوژی دیگری باشیم، که توسط شرکتهای فراملی غربی برای مهار سرکوبی فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی بومی ملتهای ضعیف تر به کار می روند (بوساابو، ۱۳۸۵).
در واقعیت مجازی وب سایت های مسلط و محوری در چند کشور بزرگ توسعه یافته به ویژه در ایالات متحده آمریکا مستقرند. در آنجا مخاطب اولیه با اندازه کافی به وجود آمد و یک مزیت دست کم دو ساله را برای کاربرهای اینترنت ایجاد کرد. اما در اقتصادهای کوچک به دلیل عدم وجود مخاطب کافی توسعه خدمات و محتویات اینترنتی پیاپی به تأخیر می افتد. آنگاه کاربران اینترنتی این کشورها به سرویسهای خارجی دسترسی پیدا می کنند، که موجب توسعه بیشتر آن سرویس ها و غفلت از سرویسهای داخلی می شود.
بسیاری از افراطی ترین هواداران پرشور و شوق اینترنت، نحوه ادغام این رسانه جدید در ادغام سرمایه داری جهانی را نادیده می گیرند.(هیربرت شیلر، ۱۳۷۷)
برای مثال؛ بزرگراه اطلاعاتی و فضای سایبر بازار کاملی به وجود می آورند که قادر است، با زدن یک دکمه به فعالیت بپردازد. کسانی که در حال حاضر درباره امکانات آتی شبکه جهانی دچار هیجان زدگی شده اند، این پرسش را طرح نمی کنند که چه کسانی اطلاعات را کنترل خواهند کرد و این اطلاعات در اختیار چه کسانی قرار خواهند گرفت و احتمالاً در جهت منافع چه کسانی به کار برده خواهد شد. (“جولین استالا براس”)
فضای سایبر به حوزه ای از مصرف غیر مسئولانه تبدیل می شود، که در آن بی بهره ها هرگز به عنوان سوژه هایی که از حق و حقوقی برخوردارند، ظاهر نمی شوند و تنها گهگاه موضوع بحث قرار می گیرند.
ظرفیت دموکراتیک و گرایش به بخش اعظم رسانه‌های جدید، حقه ای قدیمی است، که اجرای آن به واسطه نیاز سرمایه به بازارهای جدید و مصرف کنندگان مشتاق میسر می شود. به طور مشخص دیدگاه “شیلر” این استدلالها را یک گام به پیش می برد و توسعه رسانه‌های جدید را به سرمایه آمریکایی پیوند می زند. منافع شرکتهای “تایم وارنر” ،”آمریکا آنلاین” و “مایکروسافت” در واقع نیروی محرکه توسعه بزرگراه بوده اند.
گسترش جهانی تکنولوژی از زمان واقعی، احتمال بروز مرحله ای جدید از توتالیتریسم را، با قرار دادن ما تحت ساختهای مراقبت و کنترل پدید می آورد .این اشکال جدید خطر و کنترل را می توان، در عملکرد به ظاهرصادقانه پخش زنده اینترنتی از خانه تا جنگ های اخیر در جهان تشخیص داد . در جنگ های کوزو، عراق،افغانستان ارائه اطلاعات غلط بیشتر ناشی از ارائه بیش از حد اطلاعات بود . بدین معنی که ارائه ۲۴ ساعته اخبار تلویزیونی بیش از آنکه سبب تفرقه درافکار شود، با ارائه داده های متناقض باعث سر در گمی در افکار می شود.
تکنولوژی آن گونه که صاحب نظران خاطر نشان می کند، از نزدیک به سرعت و کارایی مربوط می شود. سرعت گرفتن زمان که امکان شکل گیری افکار را فراهم می سازند، اغلب می توانند منجر به ایجاد دیدگاههای سطحی به جای نظراتی شوند، که می توانستند دیدی عمیق تر و اساسی تر ارائه دهند. برای مثال افزایش شتاب رویدادها، با ظرفیت ما برای احساس همدردی و سر خوردگی تداخل پیدا می کند. به نظر می رسد رسانه‌ها همواره حرکتی رو به جلو دارند و به گونه ای خستگی ناپذیر در جستجوی اخبار جدید و نقطه نظرهای گوناگون هستند. این امر دستیابی به اشکال مسئولانه و معنی دار تأمل اندیشه را به شکلی فزاینده در عصر مدرن دشوار می سازد.(nick servenson.2002)
رسانه‌های الکترونیکی جدید، حامل پیام ها و فرهنگ های خاصی هستند، که با گسترش آنها پیامدها و فرهنگها نیز انتشار می یابند. از نظر شیوه اطلاع رسانی، رسانه‌های الکترونیکی جدید نوع تازه ای از اطلاع رسانی را در کار خود قرار داده اند، که عمدتاً موجب تأثیرات گوناگون سیاسی و فرهنگی می شود. ویژگی این اطلاع رسانی این نیست، که صرفاً به مثابه مجرایی خنثی برای انتقال داده ها و اطلاعات عمل کند. بلکه دقیقاً بر عکس، تغییر شکل داده ها و اطلاعات و ترویج تأویل چند لایه ای آنها مشخصه آنهاست. وسایل الکترونیکی جدید اطلاعات را از طریق چند لایه کردن، شکستن و پراکنده سازی داده ها همراه تصاویر، صداها و زمینه ای کاملاً دستکاری شده در معرفی مخاطبان قرار می دهند.
در عرصه اینترنت بر خلاف ماهواره عده بسیاری با عده ای بسیار دیگر ارتباط برقرار می کنند. شیوه اطلاع رسانی جدیدی نیز ظهور پیدا کرده است. نگارش الکترونیکی را باید ادامه همان انگیزه ای دانست، که نوشتن با دست و چاپ را آغاز کرد.
بسیاری از کشورهای جهان به ویژه کشورهای جهان سوم امیدوارند، با رشد و توسعه تکنولوژیهای جدید ارتباطی آسان تر بتوانند، به اطلاعات ، دانش و آگاهی و فن‌آوری های پیچیده دست یابند و در مسیر توسعه گام بردارند. این ها خوشبینانه به مبادله اطلاعات و آگاهی ها از سوی کشورهای صنعتی چشم دوخته اند. “ویلیام ملودی” معتقد است، در هر فرایند ارتباطی که بین کشورهای پیشرفته غربی و کشورهای جهان سوم برقرار می شود، همیشه منافع و نیازهای شرکتهای فراملی وپیشرفته غربی تأمین می شود. وی منکر آگاهی آفرینی و انتشار اطلاعات از سوی شبکه های دیجیتالی پیشرفته در جهان سوم نیست. اما براین نکته تأکید می کند، که نظام های ارتباطی جدید، مناسباتی را در عرصه هایی به وجود می آورند، که تغییرات اندکی در عرصه آگاهی و دانش آفرینی کشورهای مادر و پیشرفته غربی را به همراه می آورد. البته سلطه ای که او نام می برد، به طور بسیار ظریفی با سلطه ای که در عصر اول رسانه‌ها رخ می داد، متفاوت است (ضیایی پرور ،۱۳۸۵،صص۱۴۷-۱۵۰).
جهانی شدن فرهنگ
در جامعه جدید، جهانی که به نظر “مک لوهان” به یک دهکده کوچک تبدیل شده بود، به صورت یک دهکده الکترونیک در آمده است. در این جهان، یک انسان می تواند با داشتن امکاناتی اندک مانند انسان اروپایی و آمریکایی از اطلاعات به روز و جدید در تمام زمینه‌ها استفاده کند و در صورت لزوم اطلاعات را تولید و برای مصرف کنندگان بی شمار توزیع نماید. بسیاری از محققان ارتباطی این امر را صورت ساده مسئله مربوط به رسانه‌های جدید الکترونیکی و جهانی شدن اطلاعات می دانند. اما در معنای واقعی‌اش غربی شدن ، یکنواخت شدن و هماهنگ کردن فرهنگ جهانی با فرهنگ غربی است. از نظر آنها تمام شبکه های پیشرفته ماهواره ای، در غرب تولید و راه اندازی می شود. همچنین تمام سیستم های ارتباط جدید، اعم از اینترنت و سرورهای مرتبط با آن و حتی نرم افزارهای مادر، توسط شرکتهای چند ملیتی ساخته شده اند و مقر همه‌ی آنها در اروپا و خصوصاً در آمریکاست.
با شیوه جدید اطلاع رسانی ای که حاکی از روشهای ارتباطی ای است، که ذهنیات را ناپایدار، چند لایه و پراکنده می کند. در عصر دوم، رسانه‌ها بزرگراه اطلاعات و واقعیت بالقوه و شیوه های اطلاع رسانی را به مکانیزم های بیشتری تعمیم خواهند داد و از طریق گنجاندن روشها و افراد بیشتر در درون الگوی صورت بندی آن، میدان پراکندگی اش را بسیار وسیع خواهند کرد.
افزایش نابرابری : هنگامی که از عصر انفجار اطلاعات و عصر رسانه‌های جدید الکترونیکی، سخن به میان می آید، بی‌درنگ به این نکته می رسیم، که در این عصر افراد به طور برابر و یکسانی به اطلاعات دسترسی خواهند داشت. در عصر اول رسانه‌ها “مک لوهان” و “بنیامین” امکان دموکراتیک بودن ظرفیت ارتباطی را مد نظر داشته اند. متفکرانی چون “آدورنو” ، “هورک هایمر” و “هابرماس” با آنها مخالفت کردند و معتقد به ظرفیت به شدت نابرابر رسانه‌ها در ارائه اطلاعات بوده اند. در عصر دوم رسانه‌ها که گفته می شود، رسانه‌ها انعطاف ناپذیر، در دسترس و فوری و دارای سرعت هستند و در آن عده بسیاری می توانند با یکدیگر تماس برقرار کنند و اطلاعات را رد و بدل کنند و برخلاف عصر اول رسانه‌ها رابطه ها یکسویه نیست و تولید کنندگان محدود برای مصرف کنندگان بی شمار برنامه تولید نمی کنند، به شکل دیگری این نابرابری ها تداوم می یابد. در این عصر تنها اشخاصی که استطاعت تهیه لوازم ،رایانه، خط تلفن و مودم و … را داشته باشند و قادر به پرداختن صورت حساب تلفن خود باشند، می توانند اطلاعات را تولید و برای دیگران ارسال و در صورت لزوم اطلاعات را دریافت کنند. از این گذشته برنامه های ماهواره ای و نرم افزارهای مربوط به اینترنت متعلق به شرکتهای بزرگ و چند ملیتی است، که به طور عمده امریکایی اند (ضیایی پرور – صص۱۵۰-۱۵۷ ).
تکنولوژی مدرن
تکنولوژی های مدرن غربی به مقدار خیلی زیاد، افکار عمومی جهان را متأثر از بینش و خط مشی خود می سازند. چرا که جریان اطلاعات که عموماً از سطوح بالا به سطوح پایین انتقال می یابد، در سطح بین الملل، از کشورهای دارای پیشرفته ترین وسایل به سوی صاحبان کمترین وسایل و از کشورهای بزرگ به سوی کشورهای کوچک منتقل می شود. خبرگزاری‌های مهم بین المللی، به نحوی مؤثر بر صحنه خبری جهان تسلط دارند. جریان اخبار به وضوح نابرابر است و پوشش خبری در مورد جهان توسعه یافته، بیشتر از کشورهای در حال توسعه است. رسانه‌های کشورهای توسعه یافته بر نیروی مالی، صنعتی و فنی متکی هستند. کشورهای در حال توسعه به مقام مصرف کننده اطلاعاتی- که مانند یک کاه فروخته می شود – تنزل کرده اند. این برتری‌ها، سبب می شود، تا رسانه‌های غرب بر این قدرت دست یابند، که از یک موجود ضعیف و خیالی، هیولایی بسازند، تا با به وحشت انداختن افکار عمومی جهان، نقشه های مورد نظر خود را به ثمر برسانند.
در نهایت این نکته از نظر دور نمی ماند، که تکنولوژی های ارتباطی پیش از آن که در خدمت بشر پیش روند، اغلب در خدمت قدرت های سیاسی عمل می کنند.
“جریان مسلط تولید در اختیار کشورهای غربی است که بیشترین سهم نیز متعلق به کشور آمریکا، سپس با تفاوت بسیار زیاد، کشور انگلستان، آلمان و فرانسه به ترتیب قرار دارد و خریداران عمده برنامه های تولید شده غربی نیز کشورهای در حال توسعه هستند که بنیانهای تولید بالای برنامه های تلویزیونی را دارا نیستند.”( تاپیوواریس وکارل نوردن استرنگ،۱۹۷۱-۱۹۷۳)
ارقام حجم تولید بسیار بالا رفته است. آنچه که در جریان این تسلط و حاکمیت تکنولوژیک عدم تعادل اطلاعات اتفاق می افتد، حاکمیت عناصر مسلط فرهنگ غربی است. به عبارت دیگر نظام حاکم در این کشورها (به اذعان صاحبنظران غربی و گالتونگ بیشتر عناصر نظام سرمایه داری است و آنچه که به مردم ارائه می شود، به قول ادگارموران جامعه شناس فرانسوی مصرف گرایی، ستاره پرستی، شهرت طلبی، زیبایی پرستی ، لذت جویی و …. است.( تاپیوواریس،۱۹۸۳)
از سالهای جنگ جهانی دوم، در همان حال که ایالات متحد آمریکا با کمک نظامی به انگلستان و فرانسه برای از پا در آوردن آلمان و به دست گرفتن رهبری جهان تلاش می کرد، برنامه ها و سیاستهایی نیز در جهت استیلای فرهنگی و ارتباطی بر جهان تدارک می دید. در این زمان استفاده از نظریه جریان آزاد اطلاعات به منظور گسترش نفوذ فرهنگی و تسهیل سلطه جویی اقتصادی بر جهان و بکارگرفتن نظریه توسعه اقتصادی و اجتماعی از طریق وسایل ارتباطی برای جلوگیری از راه رشد غیر سرمایه داری کشورهای جهان سوم و گرایش آنها به سوی سوسیالیسم، از اهمیت فراوان برخوردار است.(هربرت شیلر،۱۳۷۷)
در نظر صاحبنظران غربی در اختیار داشتن وسایل ارتباط جمعی و تکنولوژیهای جدید ارتباطی مساوی با در اختیار داشتن استیلای فرهنگی است.
با وارد کردن واژه هژمونی به این عرصه، نقش نهادهایی نظیر خانواده، آموزش و پرورش، احزاب،سندیکا، کلیسا و وسایل ارتباط جمعی را بسیار اساسی می داند و معتقد است که این هژمونی از طریق این نهادها کسب می‌گردد و برنده کسی است که این زمینه را در اختیار داشته باشد. (گرامشی)
البته «آلتوسر» فرانسوی نیز از دستگاههای ایدئولوژیک یاد می کند که معرف همان نهادهای مورد نظر گرامشی است که مسئولیت باز آفرینی نیروی انسانی را در جامعه به عهده دارد.
پس از تبدیل استعمار مستقیم به غیر مستقیم یا استعمار نو، وادی فرهنگ از سوی غرب برگزیده شد و از این پس هر فردی که بر روی زمین متولد می‌شود، فکر و اندیشه او تخدیر می گردد و بنابراین استعمار، دائمی و همیشگی است و به محدوده‌های صرفاً جغرافیایی نیز ختم نمی گردد و ضرب و زور نظامی نیز در آن جایی ندارد. مهمترین ابزار این تخدیر فرهنگی رسانه است.( ادگارموران)
نگاهی به مصرف تولیدات فرهنگی نشان می دهد که بیشترین مخارج فرهنگی خانواده ها را خرید کالا ها یا خدمات فرهنگی انفرادی از قبیل نشریات، کتاب و تولیدات موسیقی تشکیل می دهد، چنانچه به تجهیزات، تولیدات و خدمات فرهنگی، رسانه ای متنوع نظری بیافکنیم، شاید در تحلیل نهایی تصویر روشن تری از گسترش فرهنگی غرب با همسان سازی و ایجاد مشابهت فرهنگی و جایگزینی عناصر حاکم در نظام سرمایه داری ارائه شود. در یک تقسیم بندی می توان زمینه های ذیل را تفکیک کرد:
الف: فعالیت ها وتجهیزات دیداری
شامل تلویزیون، ضبط صوت، ویوئو، دوربین های عکاسی و فیلمبرداری، تجهیزات و برنامه های ماهواره ای، سینما، تاتر،نمایش ها، کنسرت ها،تندیس و …
ب: فعالیت ها و رسانه های شنیداری
شامل رادیو، موسیقی، سرود، خطابه ، سخنرانی، سی دی های صوتی،ضبط صوت، تلفن ثابت و …
ج: فعالیت ها ورسانه های مکتوب ونوشتاری
شامل روزنامه، نشریات ، کتاب، شبنامه، جزوه، بروشور،و…
د:تجهیزات و امکانات و اقدامات الکترونیکی
انترنت،تلفن همراه، فکس، رایانه ها ، …
این تجهیزات محیط لازم را برای گرایش به استفاده از محصولات یکسان، مشابه و بی ارتباط با فرهنگ بومی و هویت ملی فراهم می آورد .
همان گونه که مطرح است؛”امروز ما دارای یک نظام و محیط فرهنگی هستیم که آن را نه پدر و مادر ها ایجاد کرده اند و نه مدارس، نه مذاهب و نه هیچ فرهنگ مربوط به جامعه. این محیط دست پرورده‌تعداد معدودی از نهادها و شرکتهای بزرگ است که نفوذ تجاری، سیاسی و ایدئولوژیکی دارند و مانع تأثیر یابی کودکان از جنبش محیط فرهنگی می شوند.”
( دکتر جرج گرینو)
و همچنین می توان عنوان کرد”آدمهایی که خود صاحب قدرت اند، معمولاً قدرت را بهتر از کسانی می شناسند که به مطالعه آن می پردازند. بنیانگذاران شرکتهای جهانی مدتها، پیش از آن که بنیادها مطالعه شرکتهای بزرگ را به استادان دانشگاهها بسپارند، به عواقب و آثار سیاسی عملیات خود پی بردند. رؤسای شرکتها که به انجام مذاکرات با پادشاهان، ژنرالها و شیوخ عادت کرده و می‌دانند که در مقابل ترازنامه شرکتشان، کل بودجه بسیاری از دولتهای مستقل و برخوردار از حاکمیت ملی، بیشتر از سود و زیان یکی از شعب کمپانی نیست. آنها بخوبی واقفند که شرکت جهانی به صورت یک عامل عمده وارد سیاست دنیا شده است و در این خصوص حاجت تذکار نیست. اگر چه در متون درسی علوم سیاسی و گزارشهای برنامه ریزی دولتی به آثار و عواقب ظهور شرکت جهانی، چندان توجهی نشده است، ولی مدیران جهانی درباره خودشان به عنوان یک طبقه انقلابی می اندیشند و سخن می گویند: اینک که دنیا رفته رفته متوجه قدرت شرکتهای جهانی شده است، کسانی که این شرکتهای را اداره می کنند، هم و غمّی روزافزون به خرج می دهند تا این قدرت را نه تنها برای دنیای خارج، بلکه برای خودشان هم توضیح دهند و توجیه کنند.”(ریچارد با رنت و رونالد مولر، سیطره جهانی)
قدرت رسانه ها
برخی از نظریه‌پردازان ارتباطات بیان کرده‌اند که امروز جهان در دست کسی است که رسانه‌ها را در اختیار دارد و رسانه نیز امروز در دست صاحبان شرکتهای چند ملیتی و کمپانی های بزرگ صاحب سرمایه است. آنچه از طریق این رسانه ها و مجاری اطلاعات آنها انتقال می یابد، به جوامع جهت می دهد و به اذعان ایشان، از طریق آن می توان مشتریان را وادار به خرید کرد و سیاستها و استراتژیهای بلند مدت خود را به راحتی جامه عمل پوشاند، زیرا تفکر واحدی در قالب یک نظام سرمایه داری، اداره و کنترل آن را در اختیار دارد. تمایل واحد کسب سود در میان شرکتهای چند ملیتی و حصول در آمد بیشتر در قالب ایده های عمودی و پر جاذبه جهت کسب سرمایه برای همگان ارائه می گردد و در اینجاست که اشتراکها و مشابهت‌های عملکردی ایشان در ارائه ایده ها، اندیشه ها و الگوها بروز می‌کند.
اگر به تلاشهای بین المللی در زمینه مقابله با این پدیده نیز نظر کنیم، زمانی طولانی نیست که تلاش کشورها در حال ثمردهی است، به عبارت دیگر طرح زمینه های هویت جویی و استقلال طلبی که حاصل چندین دهه تلاش کشورهای در حال توسعه است، اخیراً در سازمان ملل با اقبال روبرو شده است. از اوایل دهه ۱۹۸۰، در همان حال که کشورهای جهان سوم با برخورداری از حمایت تاکتیکی و مصلحتی شوروی، برای مقابله با سلطه فرهنگی و ارتباطی قدرتهای بزرگ سرمایه داری و عوارض آن در ایجاد عدم تعادل اطلاعات و ارتباطات، تلاش می کردند، در ایالات متحده آمریکا، برای پیشرفت گسترده تر هدفهای اقتصادی سرمایه داری و بهره برداری بیشتر از امکانات و تکنولوژیها و محصولات فرهنگی و ارتباطی و خبری آن، سیاستها، خط مشی های جدید در مورد مقررات زدائی خصوصی سازی و آزاد سازی تمام فعالیتهای صنعتی و بازرگانی مربوط به فرهنگ و ارتباطات به اجرا گذاشته شد. بر اثر این تصمیم گیریهای تازه که از هسته مرکزی نظام جهانی حاکم در ایالات متحده آمریکا آغاز گردید و به سرعت کشورهای نیمه پیرامونی در اروپای غربی و ژاپن و بسیاری از ممالک پیرامونی در آسیا و آمریکای لاتین و افریقا را فرا گرفت، تمام برنامه ها و کوشش‌های کشورهای جهان سوم در دستیابی به نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات که در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ در چارچوب جنبش کشورهای غیر متعهد و یونسکو تعقیب می شد، به طور غیر مستقیم تبدیل به جنبش گردید. سپس دیری نگذشت که با افزایش بحران داخلی اتحاد شوروی و نزدیکی و از هم گسیختگی بلوک سوسیالیستی وابسته به آن و تضعیف و تزلزل وضع کشورهای جهان سوم ـ همراه با رکود فعالیتهای سازمان جنبش کشورهای غیر متعهد و به دنبال تغییر مدیریت یونسکو از اواخر سالهای ۱۹۸۰، آرمانهای مربوط به نظم نوین جهانی، به فراموشی سپرده شد. تا آن که در سال ۱۹۹۱، همزمان با آخرین مراحل فروپاشی اتحاد شوروی و عملیات نظامی ایالات متحده آمریکا و متحدان آن در جنگ خلیج فارس، هدفهای «نظم نوین جهانی»، برای معارضه جویی بی رقیب در دنیای یک قطبی و عصر پایان تاریخ مطرح گردید.
«رسانه، امنیت ملی و فرهنگ» در کشور های توسعه یافته و در حال توسعه
مقدمه :
امنیت مقوله ایست که در طول تاریخ با انسان همراه بوده و مفهومی ابدی و ازلی است امنیت همزاد بشر بوده که با تغییر زمان و سیر تاریخی مفهوم آن تغییر یافته است امنیت مفهومی زمان پرور وزمین پرور با بسترهای تاریخی است. امنیت دارای ویژگیهایی است که رابطه با مسائل مختلفی همچون قدرت نظامی و فرهنگ و جامعه روابط منطقی و همیشگی داشته و با توجه به اینکه امنیت دارای مفهومی ذهنی نیز هست که اگر این مفهوم در اذهان اعتماد بوجود بیاورد توانمندی مقابله با هر گونه خطری را افزایش می دهد .
در آمیختگی امنیت و فرهنگ و نقش آن در اجتماع، رویکردهای ویژه ای را پیش روی مباحث امنیتی و فرهنگی کشورها باز نموده است. امنیت ملی مولفه های متعددی دارد اما امنیت فرهنگی، برجسته ترین چهره و درونی ترین لایه آن به شمار می رود . امنیت فرهنگی از احساس نیاز فردی و اجتماعی سرچشمه می گیرد. این احساس به شرایط اطمینان بخش برای تداوم هویت فرهنگی و حفظ روندهای سیاسی و اجتماعی در محیط زندگی گسترش می یابد از دیدگاهی فرهنگ به مثابه یک مولفه قدرت و امنیت ملی و یا یک نظام فرعی در درون نظام اصلی تحلیل می شود. از سویی همان گونه که امام خمینی (ره) فرموده اند : فرهنگ مبدا همه خوشبختی ها و بد بختیهای یک ملت است .
اگر هژمونی قدرتها را در یک دسته بندی ارایه و تسلط آنان را در طول تاریخ به نمایش بگذاریم؛ می توانیم به سه دوره یا مرحله تقسیم نمانیم مرحله اول(استعمار کلاسیک) اشغال سرزمنیهاتوسط استعمارگران مرحله دوم(استعمار نو) اشغال ملتها بود در مرحله سوم (استعمار فرا نو)که به نوعی حاکمیت استعمار نرم محسوب می شود از طریق فرهنگ،فرهنگسازی، به تسخیر ملتها منجرگردیده به نوعی با بهره گیری از تکنولوژی رسانه ای و تولیدات و محصولات فرهنگی برای تسلط ملتها اقدام شده و در حال انجام است. هدف از بروز این مرحله را می توان به تهی کردن اندیشه،افکار،روحیه و پایه دینی و مبارزه جویی در قشر جوان تحلیل نمود. که مصادیق آن را می توان در تهیه و تولید و توزیع مواد مخدر،گسترش فساد و هرزگی و بیهوده گی و…یافت.
در کنار این اقدامات گسترش دانش، اطلاعات و فن آوری نوین و حرکت کشورها در این جهت به منظور بهره گیری از رسانه ها و وسایل وسیع و متنوع ارتباط جمعی را ارزیابی نمود. به گونه ای که روزانه میلیونها کلمه و موج و سیگنال در جهت اهداف هژمونی قدرت نظام سلطه در سراسر جهان نشر می یابد. در این آشفته بازار رسانه ای و ارتباطی نظام سلطه ملتها را بعنوان مشتری محسوب و از بین آنان انتخاب می کنند تا بر قلب و ذهن آنان تاثیر بگذارند. در این بین عملکرد رسانه ها به گونه ای بر ذهن و افکار مخاطبین تاثیر می گذارند که فرد مخاطب احساس نیاز به آنان می کنند. از اطلاعات بعنوان منبع اصلی یاد می شود که در شکل دهی هنجارها،افکار و اندیشه به منظور تحکیم یا تضعیف امنیت ملی یاد می شود. بخش عظیمی از اطلاعات که نمونه بارز آن رکن چهارم دمکراسی خواندن مطبوعات است یا نقش تصویر در جهت دهی افکار ملت ها بسیار جدی و موثر تلقی شده است به گونه ای که امروز واقعیت کنار رفته و واقعیت غیر واقعی روی کار آمده است. میزان گردش حجم اطلاعات متاثر از فعالیت و تلاش رسانه ها است. رسانه در خلق یک فرهنگ توده ای،مردمی،بینش وگرایش بسیار موثر است. رسانه هاهستند است که در ساخت و پیوند قدرت سیاسی نقش دارند زیرا در جوامع کنونی بدون داده های رسانه ای که فرآورده ها و محصولات گوناگون دارند،تجارت و سیاست فاقد پیوند مستحکم خواهد بود.
در دیدگاههای پست مدرن فرهنگ اصل و اساس است که بر دیگر حوزه ها همچون سیاست،اقتصاد،اجتماع و…تاثیر می گذارد.
در دیدگاه پست مدرن،جامعه و واقعیت محصول جریانهای رسانه ای و فرهنگی است بر خلاف دیدگاهها در دوران مدرن،رسانه،فرهنگ و زبان باز تاب و اقعیت های بیرونی بود. در عصر پست مدرن بین واقعیت و وانمایی واقعیت فرقی نیست بلکه وانمایی واقعیت اصل می شود. همانگونه که اندیشمند پست مدرن آمریکایی “بودریا” می گوید:«درعصر مدرن (فرامدرن)پست مدرن با تصاویر کار داریم نه با اصل آن»
جهان پست مدرن جهان ما فوق واقع است که در آن مردم با تعبیر ها و تصویر سر و کار دارند و نقش رسانه ها در این بین تعیین کننده است.
غرب تصویر را واقعی تر از واقعیت ساخته است. در جهان غرب و دوران پست مدرن آن واقعیت از جهان محو و جایش را به تصویر می دهد به گونه ای که آنچه را در واقعیت می بینم چیزی است که در تصویر می بینم .
همانگونه که شرق شناس معروف ادوارت سعید می گوید : «هژمونی کردن فرهنگ غربی (اروپایی) بدلیل تسریح برتری است که اروپاییها از فرهنگ خود ارائه نموده اند مانند نژاد برتر،ژرمن و ….. که غیر واقعی است زیرا غرب با دست کاری در افکا رعمومی توسط وسایل ارتبا ط جمعی در واقع دستکاری در قلب هاو مغزها را بوجود می آورند زیرا رسانه ها در رژیم های اقتدارگرا در اختیار نظام استبدادی است. در این نظام جریان بین المللی خبر هرگز خالی از قرائض سیاسی نیست در این میان صنعت فیلم سازی و مظهر آن «هالیوود» نیز در این بین خنثی نیست.
سلطه فرهنگی
پس از درک اهمیت فرهنگ و نقش و جایگاه آن در جوامع بشری و مناسبات انسانی، ضروری است به تعاملات و جریانات فرهنگی بین کشورها نظری بیفکنیم در بسیاری موارد، ماهیت این روابط نا سالم، یکسویه و متکی بر سلطه بوده است. سلطه، رابطه ای نابرابر، ظالمانه و غیر انسانی است «فرادست و فرود دست» است و ریشه در قوه استخدام انسانها دارد. شکلهای مختلف سلطه،سلطه سیاسی،اقتصادی،نظامی و فرهنگی است. در قرن معاصر، چهره عریان سلطه نظامی و سیاسی را در روابط خشن و سرکوبگرانه کشورهای اروپایی با اکثر قریب به اتفاق کشورهای آسیایی،افریقایی و آمریکای لاتیتن می توان مشاهده کرد. در کشورهای پرتقال،اسپانیا،بریتانیا و فرانسه پیشتاز روابط سلطه گرانه در دوران استعمار کلاسیک و کهن بوده اند. مبارزات طولانی،طاقت فرسا و خونینی از سوی کشورهای جهان سوم صورت پذیرفت تا توانستند به حضور سلطه گرانه بیگانگان در کشورهای خود پایان دهند و استقلال سیاسی خود را باز یابند.
اما این به معنای کسب استقلال کامل نبود،بلکه استعمار گران با درک موقعیت زمانی(بیداری ملتها) در قالب استعمار نو نفوذ و سلطه خود را بر کشورهای جهان سوم حفظ و تداوم بخشیدند،به عبارتی چهره عریان و خشن سلطه تلطیف شد و در قالب های نظامی و اقتصادی ادامه یافت. اما چهره ظریفتر، ملایمتر، و کارآمدتر سلطه، سلطه فرهنگی است.میشل اپل در ارتباط با جنبه های غیر مادی سلطه می نویسد که: همانطور که سلطه می تواند مادی باشد. می تواند عقیدتی نیز باشد( غیر مادی)، کنترل و اعمال حاکمیت معمولا از افعال روزمره و تفکر نشات می گیرد که مبانی کارهای روزانه ما را شکل می دهد و ما نباید سلطه را تنها به اعمال قدرت سیاسی و اقتصادی آشکار محدود سازیم.(یدالله محمدی،صص۱۷-۱۸)
تکنولوژی، ابزار سلطه فرهنگی
امروزه پیشرفتهای فزاینده و حیرت انگیز علم و تکنولوژی،بسیاری از مشکلات و نیازمندیهای بشریت را پاسخ گفته ، لیکن این پیشرفتهای تکنولوژیک آثار و پیامد های منفی خود را بر جوامع بشری تحمیل کرده است. در این راستا بسیاری از نویسندگان و اندیشمندان نسبت به پیامد های منفی و وضعی تکنولوژی در جوامع بشری هشدار داده اند. مارکوزه کتاب معروف خود «انسان تک ساحتی» بر عنصر اسارت بشریت در چنگال تکنولوژی و از خود بیگانگی انسانها مطالب قابل تاملی مطرح کرده است. هابرماس،گرامشی و بسیاری از جامعه شناسان غربی نیز در این راستا مطالب مشابه و شنیدنی مطرح ساخته اند.
نتیجه اینکه صرف نظر از نگرشهای انتقادی مختلف در بعد فرهنگی نیز تکنولوژی یکسویه و انحصار گرایانه عمل نموده و در خدمت نظام سلطه قرار گرفته است. وجود شبکه های ارتباطی،سیستمهای پیشرفته ماهواره ای و مخابراتی، تلکس،رسانه های جمعی و مطبوعاتی و …..نه تنها به حفظ هویت فرهنگی – اجتماعی کشورهای جهان سوم کمکی نکرده است بلکه به عنوان اهرمی قدرتمند در هضم و تحلیل خرده فرهنگها عمل کرده است. هزینه های گزاف و سرسام آوری صرف تبلیغات و پخش برنامه های فرهنگی از طریق ماهواره ها،مخابرات،رسانه های گروهی و مطبوعاتی صورت می گیرد،همه در راستای تحکیم سلطه فرهنگی قدرتهای بزرگ است.
گسترش فزاینده سیستمهای ارتباطی به همراه خود،پدیده تبلیغات را در بر داشته است؛ به عبارتی تکنولوژی ارتباطات و انحصاری بودن آن به پیدایش «امپریالیسم تبلیغی» منجر شده است که جریان یکسویه اطلاعات را به نفع کشورهای دارنده تکنولوژی رقم می زند. این جریان یکطرفه و نا متعادل بر مردم کشورهای در حال توسعه تاثیرات خطرناکی دارد زیرا مردم این کشورها به دلیل نداشتن و یا ناکافی بودن محصولات فرهنگی داخلی متناسب با فرهنگشان و فراوانی محصولات فرهنگی غربی کاملا به وسائل ارتباط جمعی و تولیدات غربی وابسته می گردند. شکاف عمیق با مصرف اطلاعات داده های غربی پر می شود. کانونهای خبری امپریالیسم با بهره گیری از جامعه شناسان، رواشناسان برجسته و نیروهای متخصص دیگر و پیامهای دقیقا کارشناسانه، مرزهای فرهنگی کشورهای جهان سوم را نشانه رفته اند،آرمانها و ارزشهای مورد نظر خود را جایگزین ارزشها و باورهای اعتقادی کشورهای عقب نگه د اشته شده می کنند. نکته قابل تامل این است که این جریانهای اطلاعاتی نا متعادل و نا متوازن، که بالاترین هستی کشورهای جهان سوم یعنی هویت فرهنگی آنان را هدف قرار داده است با بیان عبارت «حق به جانب» و «بشر دوستانه» چهره سلطه گرانه خود را پنهان کرده است مثلا عباراتی چون «جریان آزاد اطلاعات» میان کشور ها،«آگاهی ملتها»و«حق آزادی دریافت و انتقال اطلاعات عملی برای تزریق شیوه زندگی و فرهنگ و ارزشهای غربی به کشورهای جهان سوم است. جهان صنعتی و کشورهای قدرتمند در مسیر ترویج شیوه های زندگی و فرهنگ خود به غیر از به کارگیری بنیادهای متعدد و هزینه های سرسام آور به گونه ای افزاینده از مطبوعات،رادیو و تلویزیون، سینما،تلکس،خبرگزاریها و ماهواره های مخابراتی خود بهره برداری می کنند. (یدالله محمدی،صص۳۲-۳۴)
انسان از بدو پیدایش به شکل های گوناگون به گسترش ارتباط خود با همنوع اندیشیده است و حاصل چالش وی با محیط و انسان های پیرامونش،از تحول ارتباط رو در رو به ارتباط از راه دور و از ارتباط محدود به ارتباط جمعی منجر گشته است. آثار به جای مانده از دوران پارینه سنگی، در غارها و بر صخره‌ها، زبان ها و خطوط نخستین، بازگو کننده تمایل انسان به یافتن حلقه‌های اتصال میان خویش و جهان پیرامون بوده‌است. پیدایش چاپ و مطبوعات تلاش دیرینه بشر برای ارتباط با دیگر انسانها در وسعت دلخواه‌تر را نشان داد و تولد سینما، رادیو و تلویزیون ارتباطات دیداری و شنیداری انسان را وسعت بخشید. پیدایش رسانه های جمعی(mass media) به پیدایش تئوری ها و مناسبات جدیدی در ارتباط انسان با انسان منجر شد. وسعت و سرعت نشر پیامهای انسانی توامان ممکن گشت و جهان به زعم عده‌ای به سوی یک دهکده جهانی رهسپار شد.
تاثیرات و نفوذ اجتماعی وسائل ارتباط جمعی، از بدو پیدایش کم و بیش مورد توجه بوده(۱۹۷۵، king ) است. بالاخص اینکه این وسائل عموماً و اساساً با همین هدف تاثیر گذاری بر روی جامعه ابداع شده اند.
(فرامرز رفیع پور – ۱۳۷۸ – ص ۵)
در عصر کنونی به دلیل پیچیدگی اجتماعی و اهمیت یافتن نقش رسانه‌های جمعی در ایجاد روابط افقی و عمودی در جوامع، کاربرد این وسائل در زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بیش از پیش چشمگیر شده است. بشر در هیچ زمانی از تاریخ خود، به اندازه دوران حاضر سیاسی نبوده است و به احتمال زیاد می توان گفت یکی از عوامل مهم سیاسی شدن مردمان، گسترش وسائل ارتباط جمعی است. رسانه‌های گروهی با انعکاس اخبار و اطلاعات مربوط به رویدادها و مسایل اجتماعی، در واقع میان مردم ارتباط(افقی) برقرار کرده و آنها را نسبت به مسایل یکدیگر مطلع می سازند. این کارکرد به خصوص در تصمیم گیری های سازوار با برنامه‌های زندگی، برای مردم (یا مخاطبان رسانه‌ها) تا آن حد سودمند است که می توان از آن به شریان حیات اجتماعی تعبیر کرد.
بطور کلی، رسانه‌های گروهی و از جمله مطبوعات همچون تیغ دو دم هستندکه هم می توانند در راه تثبیت گام بردارند و هم قادر به ضربه زدن آن می باشند ؛ چنانکه می توانند پیوستگی و همگنی پدید آورند قادر به وسعت بخشیدن و ژرف تر ساختن شکافهای اجتماعی نیز هستند ؛ هم می توانند بشارت دهنده توسعه باشند و هم بذر ایدئولوژی ضد توسعه را در فضای جامعه بپراکنند. همچنین امکان این نیز وجود دارد که حس امنیت کاذبی که رسانه‌ها به احتمال القاء می نمایند، غالباً ذهنها را از مسایل عینی دور سازد. گرچه شاید این موضوع در نگاه اول بی اهمیت جلوه کند، ولی اگر بی توجه از کنار آن عبور شود، پس از مدتی به پدیده مهیبی در جامعه مبدل می گردد. اهمیت موضوع آنگاه آشکار می شود که بر اثر جدی نگرفتن پیامدهای سوء توجه نکردن به واقعیات و بزرگنمایی پاره ای از مسایل بی ارزش در رسانه‌های گروهی برای مدتی طولانی، جامعه دچار فرسودگی و خستگی روحی شود. تحت چنین شرایطی، مطالعه آثار جانبی فرسودگی سیاسی داخلی، ما را به این نتیجه مهم رهنمون می سازد که هر دولتی که جمعیت و ساختار اداری آن مایوس و بی اعتنا شده باشند، نمی تواند برای مدتی طولانی از موقعیت امنیتی مناسبی برخوردار باشد.
آن چه مسلم است این که ایجاد شور و شوق، حیات و بالندگی در تک تک اعضای جامعه که یکی از کارکردهای مثبت رسانه‌های جمعی است، تنها از رهگذر انتقال و بیان واقعیتهای جامعه و روشنگری در عرصه تهدیدات منافع ملی – و نه گروهی و شخصی – تحقق می یابد. (مجتبی عطارزاده – ۱۳۸۰ – ص۱۸)
نظریه های رسانه اثر بخش
مرور ادبیات پژوهشی رسانه‌های اثربخش و تأثیرگذار، آشکار می‌سازد که برای این قلمرو حداقل سه گروه نظریه (تئوری) فرمول‌بندی شده‌اند. گروه اول را «نظریه‌های متقاعدسازی» نام نهاده‌اند. این گروه از نظریه‌ها، فرایند تغییر نگرش و مجاب‌سازی مخاطبان را مطمح‌نظر قرار داده‌اند. بانیان و حامیان این دسته از نظریه‌ها، بر این باورند که تأثیر نهادن بر مخاطبان و مجاب‌ساختن آنان، مستلزم رعایت برخی اصول و قواعدی است که اساساً بر گرفته از مطالعات و پژوهش‌های صورت گرفته در قلمرو روانشناسی، به ویژه روانشناسی اجتماعی، است.
نظریه‌های گروه دوم به تبیین دامنه اثرات رسانه‌های عمومی پرداخته‌اند. به همین سبب، این گروه از نظریه‌ها به «نظریه‌های مربوط به اثرات وسایل ارتباط جمعی» اشتهار یافته‌اند. نظریه‌های مندرج در ذیل این گروه را می‌توان بر روی یک پیوستار جای داد. در یک سوی این پیوستار نظریه‌ای قرار دارد که تأثیر رسانه‌ها را در «دستکاری اذهان» مخاطبان، بی‌بدیل می‌داند. اما، در سوی دیگر پیوستار، نظریه‌هایی جای می‌گیرند که تأثیر رسانه‌ها را در دستکاری اذهان مخاطبان، و تعیین یا تغییر سبک زندگی آنان ناچیز می‌شمارند. در میانه پیوستار نیز نظریه‌های جای می‌گیرند که تأثیر رسانه‌ها را بر افکار و رفتار مخاطبان نه آنچنان زیاد می‌دانند که مخاطب را موجودی منفعل تلقی نمایند و نه آنچنان محدود که مخاطب را نفوذناپذیر قلمداد کنند.
گروه سوم نیز نظریه‌ها و فرضیه‌هایی هستند که شگردها و تکنیک‌های مورد استفاده رسانه‌ها برای «دستکاری تعمدی اذهان و رفتار مخاطبان» را مورد بحث و امعان‌نظر قرار می‌دهند. (محمدحسین الیاسی،۱۳۸۶،صص۳۶-۴۱)
نظریه‌های مطرح دررسانه‌ها
نخستین نظریه‌ای که پیرامون دامنه اثرات رسانه‌های عمومی فرمول‌بندی شده است «نظریه گلوله» است، که از آن با اسامی دیگری، نظیر نظریه سوزن تزریقی یا نظریه کمربند انتقال، نیز یاد می‌شود (نجفی، ۱۳۷۷). بانیان این نظریه بر این باورند که «پیامهای ارتباط جمعی بر همه مخاطبانی که در معرض آنها قرار می‌گیرند اثرات قوی و کمابیش یکسانی دارند.» (سوربن و تانکارد، ترجمه دهقان، ۱۳۸۱).
ویرایش نخست نظریه گلوله پس از پایان جنگ جهانی اول فرمول‌بندی شده است. به نظر می‌رسد اثرات شگرفت تبلیغات جنگی و عملیات روانی بر مخاطبان نظامی و غیرنظامی در طول جنگ اول، نقش زیادی در فرمول‌بندی این نظریه ایفاء کرده است. چه، یافته‌های زیادی در دست است که نشان می‌دهد در طول جنگ جهانی اول، تبلیغات جنگی، که عمدتاً از طریق دو رسانه رادیو و روزنامه‌ها صورت می‌گرفت، تأثیر عمیقی بر روحیه، انسجام و نگرشهای مخاطبان آماج بر جای گذاشته شده است. ( لانگ و لانگ، ۱۹۶۸)
به تعبیری در سالهای پس از جنگ جهانی این اندیشه در نظر مردم، چه عادی و چه تحصیل کرده، رواج یافت که وسایل ارتباط جمعی قدرتی فوق تصور دارند و می‌توانند افکار فلسفی و سیاسی را منقلب نموده و شکل تازه‌ای بدان بخشند و تمامی رفتارها را هدایت نمایند. ( کازنو، ۱۳۶۵،ص ۴۵)
گرچه، در آستانه جنگ جهانی دوم بسیاری از صاحبنظران رسانه‌ای بر سر «غلوآمیز بودن» دیدگاه گلوله اتفاق‌نظر داشتند، اما گوبلز، مغز متفکر و هدایتگر دستگاه تبلیغاتی آلمان نازی، در جنگ جهانی دوم با اعتقاد به این دیدگاه کوشید تا با به کارگیری فنون و روش‌هایی نظیر «هدایت از راه دور»، «آدمک‌سازی» و «شرطی سازی» اذهان ملتها و ارتش‌های آماج را، اعم از دوست و دشمن، دستکاری نماید.(ساروخانی، ۱۳۷۱)
اینک نیز بقایای نظریه گلوله همچنان در موضع‌گیری‌ها و فرضیه‌سازی‌های برخی محققان و مؤلفان علوم رفتاری نمایان است. به عنوان مثال، در تأیید دیدگاه گلوله در بیانی کوتاه اذعان داشته است که «دانشجویان ارتباطات سیاسی باید از اول بیاموزند که در آینده همیشه می‌توان از ارتباطات برای شکل‌دهی افکار انسانها استفاده کرد».( کامبز،۱۹۸۵،ص ۷۹)
ملکات نیز تأکید می‌کند که نوسازی و توسعه در برخی کشورهای دنیا مرهون دامنه اثرات فراگیر رسانه‌های ارتباط جمعی است. به باور او رسانه‌ها آنچنان اذهان و افکار شهروندان کشورهای مختلف را تحت تأثیر قرار داده‌اند که آنان در مسیر توسعه قرار گرفته‌اند. (ملکات، ترجمه شکرخواه، ۱۳۸۵)
با وجود این، برخی شواهد پژوهشی نشان داده‌اند که آدمی موجودی انتخاب گر و پردازش‌کننده اطلاعات، و برخوردار از عقل سلیم است. ( کاتز، ۱۹۹۸)
از همین روی به باور آنان، دامنه تأثیر رسانه‌ها بر او محدود است. یا به تعبیر روان‌شناسان آدمی براساس تجارب گذشته و نظام‌باورهای خود، تصمیم می‌گیرد که «خود را در معرض چه نوع اطلاعاتی قرار دهد.» از همین روی، او رسانه‌ای را بر می‌گزیند که پیامها و اطلاعات منتشره از طریق آن با نظام باورهای او همخوانی بیشتری داشه باشد. ( بارن، ۲۰۰۱)
در تقابل با دیدگاه گلوله، دیدگاه نظری دیگری فرمول‌بندی و ارائه شده است که از آن تحت عنوان اثرات محدود رسانه‌ها» یاد می‌شود.
کلاپردراثری تحت عنوان «اثرات ارتباط جمعی» به تشریح این الگوی نظری پرداخته است. به باور کلاپر اولاً: وسایل ارتباط جمعی به صورت مستقیم بر مخاطبان تأثیر نمی‌گذارند بلکه اثرات خود را از طریق عوامل واسطه‌ای بر جای می‌نهند. ثانیاً: عوامل واسطه‌ای رسانه را تبدیل به یک عامل ثانویه و نه یک عامل علی، می‌سازد.( جوزف کلاپر،۱۹۶۰)
سومین نظریه مربوط به اثرات رسانه‌ها، «نظریه کاشت» است فرمول‌بندی این نظریه حاصل تحقیقات گسترده‌ای است که گرینر و دیگران (۱۹۸۰) پیرامون اثرات تلویزیون انجام دادند. به باور گرینر و همکارانش، تلویزیون با نفوذ فراگیر در بین خانواده‌ها مبادرت به کاشت جهان‌بینی، نقش‌ها و ارزشهای رایج در ذهن آنان می‌نماید.
به زعم بانیان و حامیان نظریه کاشت، تلویزیون بیش از هر رسانه دیگری، اندیشه‌ها، سبک زندگی و روابط درون و برون فردی افراد جامعه را شکل می‌دهد. چه، این رسانه بیش از رسانه‌های دیگر در زندگی روزمره مردم حضور دارد.
دیدگاه اولیه گرینر و دیگران پیرامون تأثیر تلویزیون بر اندیشه و رفتار مخاطبان، انتقاداتی را برانگیخته است. از همین روی این محققان چند سال پس از ارائه نظریه اولیه خود، آن را مورد تجدیدنظر قرار دادند. آنها در نظریه تجدیدنظر شده خود دو مفهوم «متداول‌سازی» و «تشدید» را اضافه کردند. این دو مفهوم بر این واقعیت اذعان دارند که تماشای فزون از حد تلویزیون، اثرات متفاوتی بر گروههای اجتماعی مختلف بر جای می‌گذارد.
از نظر گربنر و دیگران، متداول‌سازی هنگامی روی می‌دهد که تماشای بیش از حد تلویزیون منجر به تقارن دیدگاههای مختلف می‌شود. تشدید نیز زمانی روی می‌دهد که اثر کاشت در یک گروه بیش از گروههای دیگر باشد.(سوربن و تانکارد، ۱۹۹۲، ص ۲۹۳)
با وجود این، امروزه این واقعیت آشکار شده است که تلویزیون به تنهایی قادر به ایجاد نظرات، نگرش‌ها، احساسات و باورهای ثابت در مخاطبان نیست، بلکه تأثیر تلویزیون توسط متغیرها و عوامل دیگر تعدیل، یا تشدید، می‌شود. لیکن، شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد تأثیر تلویزیون در کاشت نظرات و دیدگاهها، در اقشار پائین جامعه بیش از اقشار متوسط و بالای جامعه است. ناگفته پیداست که این تفاوت ناشی از عوامل متنوع و متعددی است اما از بین عوامل متنوع، نقش عامل «دسترسی به سایر منابع اطلاعات» در اقشار متوسط و بالای جامعه، برجسته‌تر از سایر عوامل است. ( پول، ۲۰۰۱)
از میان نظریه‌های مختلف مربوط به اثرات رسانه‌ها، هیچ یک به اندازه نظریه «مک لوهان» اشتهار نیافته است. نظریه مک‌لوهان، که از آن تحت عنوان «نظریه جبرگرایی رسانه‌ای» یاد می‌شود، برای اولین بار در سال ۱۹۶۴ فرمول‌بندی شد. مک‌لوهان با بیان جمله کوتاه و موجز «رسانه پیام است» رویکرد نوینی به رسانه‌ها عرضه داشت. به باور او هر یک از رسانه‌ها بر کارکرد یک یا چند حس از حواس ما تأثیر می‌گذارند. او، تلویزیون را رسانه‌ای دیداری، شنیداری و بساوایی (لامسه) می‌داند و معتقد است که «تلویزیون» زندگی ما را مجدداً به صورت قبیله‌ای درخواهد آورد. ما بر اثر تلویزیون از دولت – ملتهای مجزا دور می‌شویم و یک «دهکده جهانی» خواهیم داشت.
(سوربن و تانکارد،۱۹۹۲،ص ۳۹۴)
از نظر مک‌لوهان، تأثیر رسانه‌ها عمدتاً از شکل آنها ناشی می‌شود و نه از محتوای آنها، از همین روی او رسانه را پیام می‌داند.(شاه‌محمدی، ۱۳۷۷)
نوئل نومان نظریه جدیدی را فرمول‌بندی کرده است که به «نظریه مارپیچ سکوت» مشهور شده است. سوربن و تانکارد آن را به شرح زیر خلاصه کرده‌اند:
در خصوص یک موضوع مناقشه‌انگیز، اغلب مردم درباره واکنش افکار عمومی حدس‌هایی می‌زنند. آنها سعی می‌کنند دریابند که آیا در اکثریت قرار دارند یا در اقلیت. پس از آن می‌کوشند تا دریابند که تغییر افکارعمومی در جهت موافقت با آنها قرار دارد یا نه، چنانچه آنان احساس کنند که در جهت مخالف قرار دارند سعی می‌کنند که درباره موضوع سکوت اختیار کنند. همچنین اگر تصور کنند که تغییر افکارعمومی در جهت فاصله گرفتن از آنهاست به اختیار کردن سکوت گرایش می‌یابند. هر چقدر آنها بیشتر احساس کنند که دیدگاه متفاوتی عرضه نشده است آنها هم بیشتر ساکت می‌مانند. (سوربن و تانکارد، ۱۹۹۲،ص ۳۹۷)
از نظر نوئل نئومان رسانه‌ها به سه طریق زیر بر مارپیچ سکوت تأثیر می‌گذارند:
۱. این باور را در افراد جامعه ایجاد می‌کنند که عقاید مسلط چه نوع عقایدی هستند.
۲. به افراد جامعه القاء می‌کنند که چه عقایدی در حال شکل‌گیری و گسترش‌اند.
۳. به افراد جامعه القاء می‌کنند که ابراز برخی عقاید موجب منزوی شدن آنها می‌شود در حالیکه ابراز برخی عقاید دیگر با استقبال سایر افراد جامعه رو‌به‌رو می‌شود.
خلاصه آنکه، از نظر نئومان، رسانه‌ها نقش بی‌بدیلی در ترویج برخی عقاید و نگرش‌ها، و جلوگیری از اشاعه و گسترش برخی دیگر نظرات و باورها دارند. از همین روی، امروزه از نظریه نئومان تحت عنوان «نظریه اثرات قدرتمند» نیز یاد می‌شود.
مگ گوایر با رویکرد دیگری به اثرات رسانه‌ها، به ویژه رادیو و تلویزیون، پرداخته است. او به جای بحث در خصوص دامنه و میزان تأثیر رسانه‌ها، به دسته‌بندی انواع اثرات رسانه‌ها پرداخته است. به باور او، رسانه‌ها دارای دو تأثیر مطلوب و نامطلوب هستند.( مگ گوایر، ۱۹۸۶)
اثرات مطلوب رسانه‌ها
از نظر مک‌گوایر مهمترین اثرات مطلوب رسانه‌ها به شرح زیرند:
۱. تأثیر بر الگوهای مصرف مردم،
۲. تأثیر بر رفتار رأی دادن،
۳. افزایش آگاهی‌های عمومی و بهبود رفتار عمومی،
۴. تغییر و بهبود سبک زندگی،
۵. تلقین ایدئولوژی،
۶. تعلیم آموزه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی
اثرات نا مطلوب رسانه‌ها
مهمترین اثرات نامطلوب رسانه‌ها نیز، از نظر گوایر، به شرح زیرند:
۱. افزایش رفتار پرخاشگرانه،
۲. ترویج آرمانها و گروههای مبتذل،
۳. ترویج رفتارهای نامناسب جنسی،
۴. ایجاد فرایندهای فکری نامتعادل.
نقش مطبوعات در تاثیرگذاری بر تحولات اجتماعی
نقش انکار ناپذیر مطبوعات در ایجاد، هدایت و شکل بندی افکار عمومی و تاثیرگذاری آنها بر تحولات اجتماعی و سیاسی جوامع، امروزه تقریباً مورد پذیرش همگان است. اگر جمله ناپلئون را بیاد بیاوریم که “کتاب بزرگترین اختراع بشر است” بی تردید، مطبوعات محصول و ثمره این اختراع بزرگ بوده و در عصر حاضر که علم و تکنولوژی بر همه شئون زندگی اجتماعی سایه افکنده است، نقش برجسته و موثرتری ایفاء می کند..
مطبوعات به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران، رکن چهارم دموکراسی محسوب می شوند و بالطبع هر جامعه و کشوری که در فرایند ایجاد و نهادینه کردن دموکراسی باشد، بیش از سایرین در تعامل با آن قرار خواهد داشت. بر همین مقیاس، احساس نگرانی و تشویش نسبت به مطبوعات و نقش آنها در پیشبرد این هدف یعنی تحقق دموکراسی در قالبها و چهارچوبهای اصولی و امنیت ملی، افزونتر بوده و از این جهت قابل درک می باشد.
رهبر معظم انقلاب در کالبدشکافی بحران ۱۸ تیر در نماز جمعه به ابعاد مختلف این حادثه پرداخته و موضوع را به خوبی تشریح فرمودند که در این بخش به عملیات روانی و اقدامات رسانه‌ای دشمن اشاره نموده‌اند که عیناً آورده شده است. «از طرفی، یک شبکه جنگ روانی علیه ایران و نظام اسلامی در سطح تبلیغات جهانی به وجود آوردند. غیر از رادیوهای معمولی که علیه نظام اسلامی دایماً حرف می زدند- مثل رادیوی آمریکا، رادیوی رژیم صهیونیستی، رادیوی انگلیس- آمریکاییها یک رادیو مخصوص حمله به نظام اسلامی درست کردند و اسمش را هم رادیوی آزادی گذاشتند ! بودجه کلانی هم برای این رادیو کنار گذاشتند ؛ اعلام کردند که صد میلیون دلار، یا چیزی در این محدوده، برای این رادیو کنار گذاشته اند ! زحمات زیادی هم کشیدند با آن کشور اروپایی که قبول نمی کرد این رادیو در آنجا مستقر باشد، کلنجار رفتند و فشار آوردند، تا وادار کردند که این رادیو در اروپا یک مرکز فرستنده داشته باشد؛ بعد هم صریحاً گفتند – این دیگر تحلیل نیست – که این رادیو، هدفش برخورد با خط فلانی در ایران است، ما می خواهیم با این خط مبارزه کنیم! آن کسانی که گردانندگان رادیو بودند، این را گفتند و به زبان آوردند و ثبت شد؛ بنده خودم هم آن را شنیدم.» (رهبر معظم انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای ۸/۵/۸۷)
رابطه متقابل رسانه ها با جامعه
تعبیر«رابطه متقابل رسانه‌ها و جامعه» هر چند در برگیرنده نوعی مسامحه است، اما گریزی از آن نیست. از آن جهت که جامعه، در برگیرنده نهادهای گوناگونی است که شامل رسانه‌ها نیز می‌شود. اما با توجه به نقش مهم رسانه‌ها در شکل‌گیری گروهها و جوامع و تأثیر اختلاف نظر وجود دارد- باید آن را از جامعه منتزع کرد تا بتوان به بررسی تأثیرات متقابل این نهاد بر نهادهای دیگر اجتماعی پرداخت. در این مفهوم، جامعه شامل تمامی نهادهای اجتماعی بجز رسانه‌ها می‌شود.
رابطه متقابل بین دو چیز- چه اصل رابطه و چه میزان آن- تابعی از قدرت و تأثیر طرفین رابطه است. بدین معنی که با افزایش قدرت یک طرف در مقابل طرف دیگر، این رابطه جنبه یکسویه پیدا کرده و از حالت دو سویه و متقابل خارج می‌شود. به همین جهت یکی از مباحث بسیار مهم- و شاید مهمترین بحث- در مورد«رابطه متقابل رسانه‌ها و جامعه»، تأثیر و قدرت رسانههاست که با توجه به جوامع گوناگون متفاوت و در هر جامعه، میزان و اعتبار خود را دارد است. ساختارهای اجتماعی، نهادها، نوع حکومت، ایدئولوژی حاکم، روابط موجود میان افراد جامعه،فرهنگ جوامع و… از عوامل مؤثر در میزان تأثیر و قدرت رسانه‌ها میباشد.
در مورد تأثیر وسایل ارتباطی بر پیام و تمامی فرآیند ارتباط و همچنین جامعه و محیط پیرامونشان، عقاید بسیاری وجود دارد.برخی از خنثی بودن و صرفاً حامل بودن این وسایل یاد می‌کنند و اینکه این وسایل تأثیر چندانی بر مخاطبین خود ندارند. برخی دیگر عقیده دارند که وسایل ارتباط جمعی دارای چنان قدرتی هستند که می‌توانند نسلی تازه را برای اولین بار در تاریخ انسان پدید آورند و جامعه جدید از این وسایل چنان تأثیری شگرف برمیگیرد که ماهیتش تابعی از آن می‌شود. این امر بیانگر نوعی فن سالاری است که بر اساس آن ابزار ساخته شده توسط انسان, تعیین کننده ارزشهای هستی اجتماعی است و یا این امر موجب پیدایش قشر جدیدی از انسانها می‌شود که با شناخت خاصی که از این وسایل دارند.به صورت قدرتهای تازه تجلی می‌کنند و تعادل موجود در هرم قدرت را بهم می‌زنند و نتیجه آن نوعی از خود بیگانگی و تهی شدن انسان است(ساروخانی: ۱۳۶۷، صص ۸-۲۷و ۶-۸۳)
بسیاری از تحقیقات انجام شده و نظریات و تئوریهای ارائه شده در این زمینه، ناظر به جوامع غربی و کمونیستی است یعنی از دو دیدگاه لیبرال و مارکسیستی برخاسته و مطرح شده است بر اساس این تئوریها چه از نوع«راست»و چه«چپ»، که عموماً در زمان بین دو جنگ ارائه شد، رسانه‌های گروهی دارای تأثیر قوی و اقناعی هستند. دلایل ارایه چنین دیدگاهی عبارت بود از:
دلایل تاثیر قوی واقناعی رسانه ها
۱.ایجاد تودهای از مخاطبان در اندازههای بیسابقه تا آن زمان
۲. شهرنشینی و صنعتی شدن که منجر به ایجاد جامعهای بیثبات و ناپایدار، بیریشه و از خود بیگانه هوسران و ذاتاً قابل دست آموزی شده بود.
۳.انسان شهرنشین از زمانی که از شبکه روابط اجتماعی و محکم خود جدا و خلع سلاح شد، نوعی ستایش نسبت به ارتباطات جمعی پیدا کرد که ارزشهای تشکیل دهنده شخصیت جوامع روستایی و ساکن را به ارث برده بود.
۴.رسانه‌های گروهی در جریان جنگ اول،مردم را شستشوی مغزی داده و موجبات بروز فاشیسم را در اروپا، بین دو جنگ فراهم کرده بودند.(Gurevich:1990,p.11)
برخی از دانشمندان مانند هربرت بلومر و رایت میلز از جمله کسانی هستند که معتقدند وجود وسایل ارتباط جمعی به تضعیف قالبهای اجتماعی سنتی و از میان رفتن وابستگیهای افراد به گروههای اجتماعی می‌شود و ترکیب جامعه را به هم میزند و آن را به یک توده تبدیل می‌کند. اینان وسایل ارتباطی را عامل اصلی تبدیل جامعه آمریکا به یک«جامعه تودهوار» معرفی می‌کنند(معتمد نژاد: ۱۳۷۱، ص ۱۸۳)
در مقابل، برخی نظریه‌ها- به ویژه از اواخر دهه ۴۰ تا ۶۰- به محدود بودن تأثیر رسانه‌ها معتقد بودند. کلاپر با انجام بیش از یک دهه تحقیقات تجربی، این نظر را با قاطعیت اعلام کرد که ارتباطات جمعی به عنوان عامل ضروری در تأثیر بر مخاطبان عمل نمی‌کند و مردم تمایل به فهم و یادآوری انتخابی ارتباطات دارند و به جای آنکه عقاید و رفتار آنها از سوی رسانه‌ها دستکاری شود، خود به دستکاری رسانه می‌پردازند این امر از سوی محققان تجربی همچون کاتز و لازارسفلد تأکید شده است که میانجیگری اجتماعی پیامهای رسانه‌ها یک فراگرد عمودی نیست. (Gurevitch:1990,p.11)
تحقیقات تجربی وسیع درباره تأثیر رسانه‌های همگانی بر نگرشهای افراد از جنگ جهانی دوم به این طرف، که از سوی دانشمندانی همچون لازارسفلد،برلسون و گودت انجام گرفت،باعث شده است تا نسبت به گذشته از اعتقاد به قدرت تبلیغات کاسته شود.(علی اسدی: ۱۳۷۱، ص ۲۰۰)
مطالعات فراوان در این باره ثابت می‌کند که پیامهای منتشر شده به وسیله مطبوعات، سینما رادیو و تلویزیون در خارج از محیط اجتماعی خاص افراد به آنها عرضه نمیشوند و آثار این پیامها با توجه به نوع گروهی که فرد در جامعه به آن بستگی دارد، متفاوت میباشد. بدین تریب برای درک بیشتر آثار وسایل ارتباطی، باید وضع افراد استفاده کننده از این وسایل را در داخل محیط خانوادگی و گروه حرفهای آنان مورد مطالعه قرار داد و به بررسی آن به عنوان یک توده نامتمایز اکتفا نکرد. از سویی وسایل ارتباطی، تحت تأثیر تغییرات اجتماعی و اقتصادی محیط زندگی انسان، همیشه در حال دگرگونی هستند و به همین جهت به موازات تحولاتی که در شرایط زندگی حاصل می‌شود، ماهیت و قدرت وسایل ارتباطی نیز تحول پیدا می‌کند. دگرگونی در آثار وسایل ارتباطی را می‌توان از یک طرف حاصل تحولات فنی و سازمانی و از سوی دیگر نتیجه تمایلات جدیدی که در استفاده کنندگان این وسایل پدید آمده است، دانست.
بنابر این با وجود آنکه ارتباط جمعی به یک نهاد خاص تبدیل شده است و وسایل مادی و نیروی انسانی مخصوص به خود را در اختیار دارد و در گسترش آگاهی و فرهنگ جوامع نقش حساسی بدست آورده است. در عین حال فقط از یک خود مختاری نسبی برخوردار میباشد،زیرا ارتباط جمعی جزئی از یک مجموعه است که در آن عناصر مختلفی نظیر نظام آموزشی، سطح و شکل توسعه اقتصادی و اوضاع و احوال فرهنگی،هر یک به دیگری وابستگی دارند. به همین جهت توسعه و پیشرفت آن نیز به عوامل خاصی چون آموزش عمومی، آزادی سیاسی،گسترش صنعتی و ثروت اقتصادی وابسته است. محتوای پیامهای ارتباطات جمعی نیز به همان نسبت که به ایجاد شرایط خاص محیط فرهنگی کمک می‌کند،خود منعکس کننده این شرایط به شمار می‌رود(معتمد نژاد: ۱۳۷۱، صص ۳-۱۴۲ و ۵-۱۸۴)
تفاوت های رسانه های نوین و رسانه های سنتی
اینترنت؛ رادیو ،فیلم و تلویزیون را یک کاسه کرده است.اینترنت به وسیله موارد ذیل از محدودیت های چاپ و مدل های تولید برنامه های صوتی و تصویری می گذرد ۱ ) قابلیت مکالمه چند نفره ۲) قابلیت دریافت همزمان، تغییر و پخش چند باره موضوعات فرهنگی ۳) فراتر بودن ارتباط از سطح ملی و از ارتباطات محدود به مدرنیته ۴) فراهم ساختن ارتباط جهانی ۵) وارد ساختن مفاهیم مدرن و بعد از مدرن در یک ابزار شبکه ای.( پستر ۱۹۹۹:۱۵ )
“آنچه درباره اینترنت نو به نظر می رسد،شاید ترکیبی تعاملی از مولفه هایی باشد که برای ارتباط جمعی یک نوآوری به شمار‌می‌رود. دامنه نامحدود محتوا،وسعت دسترسی مخاطب،طبیعت جهانی ارتباط.” این دیدگاه گسترش را به جای جایگزینی توصیه می‌کند.( ۱۹۹۹:۱۵ ،لوینگستون Levingstone)
در سنجشی که ۵ سال بعد از این توسط لیورو- Lievrouw درسال۲۰۰۴ انجام شد بر این نگاه کلی که “رسانه‌های نوین” آرام آرام عادی شده و به”جریان اصلی” پیوسته‌اند و ” روزمره” و حتی “پیش پا افتاده” شده‌اند صحه گذاشته شد.او در ضمن مشخص می‌کند که “هیچ کاربرد کشنده‌ای ” از اینترنت سرنزده است آنگونه که هرنینگ می‌گوید ارتباط به واسطه کامپیوتر دارد به سوی معمولی شدن گام بر می دارد.( هرنینگ Herning 2004)
راسموسن با اشاره به مدل مدرن سازی گیدنز (۱۹۹۱) اینگونه بحث می‌کند که رسانه های نوین از نظر کیفی آثارمتفاوتی را بر جامعه شبکه ای مدرن می‌گذارند. کمک اصلی که‌آنها می‌کنند این است که فاصله در حال گسترش بین جهان خصوصی و عمومی ” جهان هستی” و جهان نظام ها و سازمانها پر شود.این فاصله شاید در اثر بزرگ‌راه‌های جدید الکترونیکی در حال افزایش باشد. برخلاف تلویزیون رسانه‌های نوین می‌توانند در برنامه های زندگی فردی نقش مستقیم داشته باشند.(راسموسن،۲۰۰۰،ص۱۶۰)
به طور خلاصه رسانه های نوین به تجدید قوای” فرد” پس از آثار ” از بین برنده” مدرن سازی می‌پردازند.
در زمینه توانایی تغییر اجتماعی، توانایی ارتباطات نوین به عنوان مامور تغییرات برنامه ریزی شده اجتماعی یا اقتصادی باید مورد سنجش دوباره قرار گیرد
بررسی نظریه های رسانه ای
ارتباطات با مدل های ریاضی و نظریه های اولیه در مورد اثر گلوله ای رسانه ها شروع کرد.ارتباطات در دهه های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ با پی گیری دیدگاه رسانه های قدرتمندی مبتنی بر چارچوب ها و پیش فرض های پوزیتیویستی استوار بود.در این دیدگاه، رسانه و مخاطب و منبع به عنوان چیزهایی بیرون از این نظریه ها وجود داشت و مدل ارائه شده، تصویری ساده شده از واقعیت بیرونی بود. نقدهایی که به مدل های اولیه ارتباطی وارد شد، در راستای پیچیده شدن و درنظر گرفتن عناصر بیشتری در فرایند ارتباطات بود .(سورین و تانکارد،۱۳۸۴)
ولی این نظریه ها اصولاً در چارچوب تحقیقات پوزیتیویستی باقی ماندند. دیدگاه نقادانه به ارتباطات به شدت نادیده گرفته شده است. این نظریه ها بر این باور بودند، که رسانه دارای تاثیرات فوری و همه جانبه ای بر مخاطبان هستند و محققین به دنبال کشف و بررسی قوانین و چگونگی تأثیر گذاری هرچه بهتر این رسانه ها بودند. از این لحاظ نظریه های مربوط به اقناع در ارتباطات رشد کردند و با استفاده از روش های تجربه گرایانه روانشناسی و روان شناسی اجتماعی سازوکارهای اقناع گرایانه در رسانه ها مورد توجه قرار گرفت. پس از استفاده فوق العاده و زیرکانه “گوبلز” وزیر تبلیغات هیتلر از رادیو و رسانه های دیگر برای تبلیغ مبانی حزب نازی و پیشوا، گمانه زنی ها در مورد نقش ارتباطات و روش های تبلغاتی شدت گرفت. این موضوع از یک طرف برای دولت ها و بخصوص در ایالات متحده و طی جنگ جهانی اول و دوم در راستای اهداف نظامی آمریکا بود و از طرف دیگر تبلیغات در خدمت بخش اقتصادی و سرمایه داری رو به رشد غربی قرار گرفت. از آن به بعد تبلیغات با استفاده از روش های اقناعی شدت گرفته و جزو مهمترین عوامل موفقیت محصولات مختلف قرار گرفت.
ارتباطات به عنوان علمی اثبات گرا، از قوانین و پیش فرض های علمی و روش تجربی برای پیشرفت خویش استفاده می کرد و از طرف دیگر نتایج خویش را در خدمت دولتها و سرمایه داری و بازار قرار می داد. با ارائه این نظریه، جریان دومرحله ای ارتباط و نظریه های استفاده و خوشنودی، نظریه ی ارتباطی از نظر محتوایی وارد فاز جدیدی شد. از این به بعد رسانه ها به عنوان وسایلی با تأثیر محدود مورد توجه قرار گرفتند و نقش مخاطب و دیگر عوامل اجتماعی مانند نخبگان برجسته تر شد. اما عمده این نظریه ها هم هنوز در چارچوب مبانی معرفت شناسی و روش شناسی پوزیتیویستی قرار داشت. مخاطب به عنوان موضوعی جدید برای مطالعه مورد توجه قرار گرفت. هنوز هم علم ارتباطات در صدد تبین و ارائه تصویری دقیق از فرایند ارتباطی و مخاطبان آن بود و این کار برای ارائه راهکارهای بهتری برای کارفرمایان و دولت ها انجام می گرفت. بخصوص نظریه های مربوط به توسعه در چارچوب ارتباطات که عمدتاً حامی منافع غربی ها در جهان سوم بود.
تنها نظریه پردازی که خارج از روش اثبات گرایی و تا حدودی تفهیمی و تاریخی به ارتباطات پرداخت، “مک لوهان” بود. در آن زمان و با سیطره اثبات گرایی، نقدهایی به “مک لوهان” وارد شد، مبنی بر اینکه نظریه های او مبنایی علمی ندارد و غیر قابل سنجش است. اما اکنون با افول پوزیتیویسم در محافل مختلف علوم انسانی، بار دیگر گرایش به “مک لوهان” نزد برخی صاحب نظران افزایش یافته است. کسانی مانند “مک لوهان” در حوزه ی نظریه های ارتباطی به شدت کمیاب و در واقع نایاب هستند.
در بازبینی جدید نظریه های ارتباطی و در نقد مبانی پوزیتیویستی علم ارتباطات، ما با گسترش مطالعات فرهنگی و افول نظریه های ارتباطات به عنوان یک رشته روبرو بوده ایم. جنبه عملی و کاربردی مطالعات ارتباطی، پرداختن به مقولات اقناعی و تبلیغاتی و عدم علاقه به دیدگاه های انتقادی از مهمترین عوامل تداوم دیدگاه های پوزیتیویستی در حوزه ی نظریه های ارتباطات است. این در حالی است، که مطالعات فرهنگی با مطالعه رسانه ها و استفاده از روش های تعبیری و انتقادی توانسته است، میدان دار نظریه های جدید ارتباطی باشد. به نظر می رسد تنها راه فرا رفتن از این رکود توجه به جنبه های بینارشته ای بودن ارتباطات و توجه به نظریه های مختلف در حیطه روانکاوی، روان شناسی اجتماعی و جامعه شناسی و علوم سیاسی است.
نتیجه گیری
رشد و گسترش سریع و غیر‌قابل باور ارتباطات و تکنولوژی مرتبط با آن به ویژه توسعه وتقویت رسانه‌ها در جهان، محیط زندگی را با شرایط ویژه و خاصی مواجه ساخته است. با توجه به خوی ونشانه‌های نظام سلطه، تکنولوژی ارتباطات و فن‌آوری نوین رسانه‌ای نیز در اختیار هژمونی قدرتها قرار گرفت. ضمن اینکه قابل دسترس بودن رسانه‌ها توسط همه، اما باز هم محدودیتهایی وجود دارد، می‌گویند رسانه‌ها مانند تیغ دودم هستند یا اینکه دوطرفه و دوسویه هستند. شاید بتوان این فرضیه را قبول کرد. اما آنچه مسلم است رسانه‌های نوین و تکنولوژی برتر ارتباطی زیر‌ساختهایی دارد که این زیر‌ساختها در اختیار نظام سلطه و قدرتهای سلطه‌گر است و هرروز نیز در جهت هژمونی قدرت استکباری خود از رسانه ها بهره می‌برند.
نظام استکباری با استفاده از وسایل ارتباط جمعی در جهت اهداف خود مغزها و قلب‌ها را دستکاری کرده تا نیاز‌ها و منافع خود را تامین کنند.
براساس حاکمیت رسانه تحمیل خبر از شمال به جنوب و از بالا به پائین است و این سیطره همچنان ادامه دارد هرچند تنوع، دسترسی و گسترش و فراگیری رسانه؛ همگانی شده اما امپریالیسم در دل خود امپریالیسم رسانه‌ای و خبری را بوجود آورده و با ایجاد و تقویت کمپانی های بزرگ خبری، تمام دنیا را زیر سیطره خبری و نهایتاًٌ فرهنگی خود قرار داده است و در طی ۲۴ ساعت شبانه‌روز میلیونها کلمه در جهت کسب منافع نامشروع خود در سراسر جهان مخابره می کند. امپریالیسم رسانه‌ای، خبری و فرهنگی کارکردهای مشخص دارد که در جهت زیر سلطه بردن ملتها و مخاطبین عمل می‌کند رسانه ها و ابزارهای آن فقط در اختیار صاحبان قدرت است که هرجا و هر وقت بخواهند جریانی راه می‌اندازند تا منافع خود را تامین کنند. پدیده اینترنت و تاثیرگذاری آن نیز روند دیگری از سلطه‌گری قدرتها به ویژه آمریکا و اروپاست هرچند که موقعیتی را پدید آورده که همگان بتوانند به آن دسترسی داشته باشند و بتوانند عملیات رسانه‌ای انجام دهند. اما با توجه به زیر‌ساختها، امکانات و ابزار موجود، بازهم محدودیتهایی را برای فاقدان سرمایه و ثروت و محرومین بوجود می‌آورند لذا خود این موقعیت و پدیده فراگیر بازهم به ابزاری برای آمریکایی و اروپایی شدن فرهنگها و زندگی و شئون زندگی مردم در کشورهای عقب مانده و یا در حال توسعه مبدل شده است.
درکنار همه این ابزارها، پدیده جهانی شدن نیز به قدرتی برای تحمیل اراده سلطه گران به محرومین و کشورهای عقب نگهداشته شده تبدیل شده است. زیرا افزایش نابرابری اطلاعاتی در عصر اطلاعات قدرت سلطه گران را افزایش داده و محرومیت بیشتری را تحمیل مخاطبین در جهان سوم نموده است. بطور کلی می توان گفت در جهان کنونی کسی قدرت دارد که رسانه را در اختیار داشته باشد. امروز رسانه ها در اختیار صاحبان شرکتهای چند‌ملیتی و کمپانی های بزرگ است. در حال حاضر تلاشهایی آغاز شده در جهت استفاده از رسانه ها در دیگر کشورها، اما کافی نیست و جریان رسانه هنوز به نفع نظام استکباری می‌چرخد.
اما رابطه‌ای میان امنیت، فرهنگ و رسانه وجود دارد. امنیت مفهومی همیشگی در گذشته و آینده است بطور کلی در سه دوره استعمار کلاسیک، استعمار نو و استعمار فرانو، نوع امنیت و تاثیرگذاری آن در فرهنگ و سیر تاریخی آن متفاوت بوده است. در این بین رسانه‌ها نیز به نوعی در تقویت یا تضیف امنیت ملی کشورها دخیل هستند. رسانه ها در دیدگاههای مختلف کارکردهای متفاوتی دارند در برخی نظریه‌ها نسبت به کارکرد رسانه انتقاد وجود دارد. آمریکا و اروپا برای تحمیل خود و تقویت هژمونی برتری نژادی خود با درک نقش فرهنگ و اهمیت آن در جوامع بشری برنامه های مختلفی را به مرحله اجرا گذشته و از رسانه و تکنولوژی نوین و برتر برای سلطه فرهنگی بهره می‌برند. گسترش سیستمهای ارتباطی که به همراه خود پدیده تبلیغات و فرهنگ حاکم را دارد نقش سلطه‌گری فرهنگی بر ملل دیگر را تسریع نموده است. انسانها بدلیل نیاز به همنوع مجبور به تعامل و ارتباط هستند. نظام سلطه به دلیل نیاز انسانها به ارتباط، آن را وسیله ای برای تسلط قرار داده و در جهت کسب منافع خود بهره می‌برد. نظریه‌های حاکم در رسانه همچون نظریه گلوله یا تزریق در جهت انتقال پیام به هرکس که در معرض آن قرار گیرد حکایت دارد هرچند این نظریه دارای منتقد و مخالفانی هست اما طرفدارانی نیز دارد و طرحی برای تحمیل افکار، اراده وعقاید به شمار می‌رود. نظریه دیگر در رسانه، اثرات محدود رسانه‌ها است که صاحبنظران آن معتقدند اثرات رسانه و وسایل ارتباط جمعی بصورت مستقیم بر مخاطب کم است. بلکه اثرات آن از طریق عوامل رابطه ای صورت می‌پذیرد. در سومین گروه از نظریه رسانه‌ای، نظریه کاشت مطرح است که به ظهور و حضور تلویزیون و تاثیرگذاری آن در کاشت جهان‌بینی، نقش‌ها و ارزشهای رایج در ذهن مخاطب دارد.
اما در میان همه نظریه ها، گویا هیچ نظریه‌ای به اندازه نظریه مک‌لوهان شهرت ندارد. نظریه مک‌لوهان به نظریه جبرگرایی رسانه‌ای معروف است، که نتیجه آن در جمله “رسانه پیام است” خودنمایی می‌کند.
برخی برای رسانه اثرات مطلوب و نامطلوب را برشماری کرده‌اند که هرکدام تاثیرات خود را دارد و دوسویه بودن رسانه را به اثبات می‌رساند و هر یک از رسانه‌ها همچون مطبوعات، رسانه های دیداری و شنیداری کارکرد وتاثیرات خاص خود را دارد. دلیل این تاثیرات وجود رابطه متقابل رسانه‌ها با جامعه است. البته رسانه‌ها بیشتر در کشورهای توسعه‌یافته پاگرفته و به دیگر نقاط گسترش یافته است و به همین دلیل ابزاری در اختیار صاحبان قدرت برای تحمیل اراده و کسب منافع آنان است. این رسانه‌ها هستند که در جهت ایجاد امنیت و تقویت امنیت ملی یا تضیعف و به شکست کشاندن آن موثر هستند و رابطه مهمی بین رسانه‌ها و فرهنگ وجود دارد. رسانه‌ها ابزاری برای گسترش، تقویت و یا تضیعف فرهنگها شده است.
منابع فارسی:
۱. آرمن نرسسیانس ،« به راستى دشمن جریان آزاد اطلاعات کیست؟»، پایگاه اطلاع رسانی تخصصی فن‌آوری اطلاعات ،۱۴فروردین ۱۳۸۶www.iTiran.ir
۲. آنتونی اسمیت، ژئوپولتیک اطلاعات،،ترجمه”: فریدون شیروانی،تهران ،سروش ،۱۳۶۴
۳. الهی همایون ،شناخت ماهیت وعملکرد امپریالیسم ،تهران ،نشر قومس،۱۳۸۳
۴. بوساابو ،امپریالیسم سایبر:روابط جهانی در عصر جدید الکترونیک ،ترجمه: پرویز علوی ،تهران ،انتشارات ثانیه ،۱۳۸۵
۵. محمدی، یدالله، مناسبات یکسویه فرهنگی میان قدرتهای سلطه گروجهان سوم، فصلنامه مصباح شماره ۲۴،دانشگاه امام حسین(ع) تهران:۱۳۷۶
۶. سلطانی فر محمد «حقوق بین الملل ،رسانه‌های،صلح وامنیت بین المللی »،مطالعات سایبر ژورنالیسم ،مجموعه مقالات ،گرد آورنده”: حمید ضیایی پرور ،تهران ،دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات ،۱۳۸۵
۷. شیلر هربرت وسایل ارتباط جمعی و امپراتوری آمریکا،ترجمه: احمد میر عابدینی ،تهران ،سروش ، ۱۳۷۷
۸. شهشهانی ،سیاوش ،«راهبری اینترنت »،www.wsisiran .com
۹. کیونجم کیم و جورج بارنت ،«تحلیل شبکه ای جریان بین المللی خبر»،ترجمه: حسن بشیر ،تهران ، جزوه درسی دانشکده صدا وسیما
۱۰. گرانمایه پور علی،امپریالیسم خبری و ابزارهای سلطه بر افکار عمومی جهان ،http://www.fasleno.com
۱۱. چامسکی،نوام، اس. هرمن ادوارد، فیلتر های خبری ،ترجمه: تژا میر فخرایی ، انتشارات موسسه ایران ، تهران:۱۳۷۷
۱۲. خدامرادی علی politicaltandis.MihanBlog. Com
۱۳. رفیعی عبدالله ،دولتها وافکار عمومی (جنگ روانی ) ،تهران ،انشارات دادار ،۱۳۸۲
۱۴. فضایلی محمد ،http://www.fasleno.com
۱۵. ضیایی پرور ،حمید ،جنگ نرم (ویژه جنگ رسانه ای )،تهران،انتشارات ابرار معاصر تهران ،۱۳۸۵
۱۶. کازنو ژان ،جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی ،ترجمه: دکتر باقر ساروخانی ومنوچهر محسنی ،تهران ،انتشارات اطلاعات ،۱۳۷۷
۱۷. یحیایی ایله ای ،«امپریالیسم سایبر»www.ertebatat .com
۱۸. سوربن و تانکارد، ۱۹۹۲، ترجمه دهقان، تهران: ۱۳۸۱
۱۹. الیاسی، محمد حسین، مبانی نظری و عملی رسانه اثر بخش و کارآمد، فصلنامه عملیات روانی شماره ۱۷،معاونت فرهنگی سپاه،تهران۱۳۸۶
۲۰. رفیع پور، فرامرز، وسایل ارتباط جمعی و تغییر ارزشهای اجتماعی، تهران: ۱۳۷۸
۲۱. ساروخانی، محمد باقر، مبانی ارتباط شناسی، نشر آگاه ، تهران: ۱۳۷۱
۲۲. سورین، ورنرو تانکارد، جیمز، نظریه های ارتباطات، انتشارات دانشگاه تهران، تهران:۱۳۸۱
۲۳. معتمد نژاد، کاظم، وسایل ارتباط جمعی، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۷۱
۲۴. تیموتی سیسک، تقسیم قدرت و میانجی گری در منازعات قومی، ترجمه مجتبی عطارزاده مرکز مطالعات راهبردی، ( تهران: ۱۳۸۰).
۲۵. اسدی، علی، افکار عمومی و ارتباطات؛ انتشارات سروشتهران: ۱۳۷۱
منابع لاتین
Nick Servenson ,Understanding Media Culture , Sage Publication (2002)
the Pew Research Center ,Public Knowledge of Current Affairs Little
Changed by News and Information Revolytins,April 15,2007
Ulla Carlsson ,The Rise and Fall of Nwico :from a vision of I ntrnational Regulation to a Reality of Multilevel Governannce
«تاپیوواریس» و «کارل نوردن استرنگ»«ترافیک تلویزیون مسیری یک طرفه: فنلاند ۱۹۷۱-۱۹۷۳
تاپیوواریس ،روندهای جریان بین المللی برنامه های تلویزیونی،۱۹۸۳
«هربرت شیلر» دانشگاه کالیفرنیا/ نفوذ فرهنگی کشورهای غربی در کشورهای جهان
دکتر جرج گرینو استاد آمریکائی ارتباطات
ریچارد با رنت و رونالد مولر، کتاب سیطره جهانی ،
“یورگن هابرماس” Habermas استاد دانشگاه فرانکفورت و یکی از نظریه‌پردازان اصلی مکتب‌فرانکفورت”
“ژان‌دارسی” جامعه‌شناس فرانسوی و اولین پایه‌گذار مفهوم مهم«حق برقراری ارتباط»
