حمل و نقل در افق تجارت الکترونیک علی جان علی اکبری *
بسیاری از اقتصاددانان و متخصصین بر این عقیدهاند که انقلابی مشابه انقلاب صنعتی به وقوع پیوسته که جهان را وارد عرصه اطلاعات ساخته و بسیاری از جنبه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حیات بشر را دستخوش تحولی عظیم نموده است و به دنبال آن تغییرات عمیقی را در روابط تجاری بین اشخاص اعم از حقیقی وحقوقی پدید آورده است و ازسیستمهای سنتی به سمت سیستم های مدرن پیش رفته است . با عنایت به پیشرفت تکنولوژی وگسترش روزافزون فناوری اطلاعات وارتباطات در جهان، دنیای امروز به سطح جدید و غیر قابلتصوری ازپویایی وتغییر پذیری وارد شده است.
ظهور و گسترش وسایل نوین ارتباطی که ویژگى بارز آنها «سرعت» و«تنوع» روابط بود، تنها زمانى منجر به معرفى و توسعه «تجارت الکترونیکی» شد که کاملترین شیوه ارتباط الکترونیکی، یعنى«اینترنت» ابداع و معرفى شد. اینترنت در حقیقت هر دو ویژگى سرعت و تنوع را باهم ارائه کرد و از سوى دیگر موجب «ارزانی» روابط معاملاتى نیز میشد. در سالهای اخیر کشورهای توسعه یافته با کنارگذاشتن تدریجی تجارت سنتی مبتنی بر کاغذ و مبادله فیزیکی اسناد، به شیوه تجارت الکترونیکی روی آورده اند.
روش تجارت الکترونیکی معروف به تجارت بدون کاغذ، صرفه جویی در زمان، هزینهها و نیروی انسانی را به دنبال داشته و شاخصهای بهره وری را افزایش داده است اما این شیوه هنوز در کشور ما جایگاه خود را به دست نیاورده است.
جهانیشدن و تغییرات شتابان به خصوص در حوزه تکنولوژی؛ دو خصیصه مهم عصر حاضر است که کشورها و سازمانها را به چالش طلبیدهاند و بدون شک چشم پوشی از این تحولات، عقب ماندن سازمانها یا کشورهای مورد نظر را در پی خواهد داشت. یکی از جنبه های متأثر از تکنولوژی، حوزه اقتصاد و بازرگانی است که با ظهور «تجارت الکترونیک»متحول شده است.
تعریف تجارت الکترونیکی
تعاریف گوناگونی ازتجارت ارائه شده است که برخی از آن ها به شرح زیر است:
v تجارت عبارت است ازمبادله ،خرید و فروش کالاها ، تولیدات یا هر نوع مال .
v تجارت عبارت است از هرنوع فعالیت هدفمند درزمینه مبادله کالاوخدمات با پول که این تعریف، تولید و ساخت را نیز در بر میگیرد . تجارت گاهی داخلی و گاهی بین دو یا چند کشور؛ تجارت بین المللی تقسیم میشود .
بهطور قطع یکی از مهمترین پیش نیازها و زیرساختهای اولیه در مدلهای ملی، توسعه وتدوین قوانین حقوقی حاکم بر موارد قابل توسعه است . محیط دیجیتال و فضای مجازی نیز به دلیل پیوند و ارتباطی که بین اشخاص(اعم از حقیقی وحقوقی) ایجاد میکند از قواعد حقوقی خاصی پیروی مینماید. از آنجا که از مفاهیم تجارت الکترونیکی حذف مرزها، گمرکها، واسطه ها و تبدیل شدن به یک دهکده جهانی است. لذا در تجارت الکترونیکی مرزی وجود ندارد و هیچ فرقی نمیکند که افراد اجناس خود را از یک مغازه در نزدیکی محل زندگی و سکونت و یا از بازار و مغازه ای در قاره ای دیگر خریداری کنند. زیرا در این تجارت فضای طبیعی به فضایی مجازی تبدیل شده و انسانها بدون قرار گرفتن در محدودیتهای زمان و مکان میتوانند با امکانات پیشرفته امروز معاملات خودرا به صورت الکترونیکی انجام دهند . آنچه در این میان مهم است این است که ما به عنوان عنصری فعال و مؤثر در نظام جهانی باید به دو سلاح ضروری مجهز شویم:
v اقتصاد پویا و فعال .
v قانونمندی و ضوابط نوین و از پیش تعیین شده .
در صورت تحقق نیافتن این امر، برخورد انفعالی موجب بروز خسارات جبرانناپذیری در اقتصاد کشور خواهد شد.
البته صرف نظر از ایراداتی که به شکل و محتوای قانون تجارت الکترونیکی وارد است اما این قانون دارای نکات مثبت و قابلیتهایی به شرح ذیل است:
v رسمیت “داده پیام”
v امضاء و سابقه الکترونیکی مطمئن.
v حمایت از حقوق مؤلفین و اسرار وعلائم تجاری .
v جرائم و مجازاتها و همچنین مسئله جبران خسارت .
v حمایتهای انحصاری از مصرف کننده در بستر مبادله الکترونیکی .
v مسئله زمان و مکان ، ارسال و دریافت داده پیام .
آنچه که در باب اول این قانون به وضوح میتوان مشاهده نمود، دو کانال مشخص است؛
v امضای الکترونیکی .
v امضای الکترونیکی مطمئن .
« تجارت الکترونیکی پردازش و انتقال الکترونیکی داده ها شامل؛ متن، صدا و تصویر است. »
« تعریف متداول تجارت الکترونیکی؛ مبادله کالا، خدمات و اطلاعات از طریق شبکههای رایانهای از جمله اینترنت است.» در فرایند مبادله ممکن است فقط بخشی از آن به صورت الکترونیکی صورت گیرد. مطابق گزارش های«آنکتاد» تجارت الکترونیکی زمانی اتفاق میفتد که وارد زندگی مردم شود و تولیدکنندگان و مصرف کنندگان از آن منتفع شوند.
طبق تعریف کمیسیون اروپا ۱۹۹۷، تجارت الکترونیک بر پردازش و انتقال الکترونیکی دادهها شامل متن/صداو تصویر مبتنی است. تجارت الکترونیک فعالیتهای گوناگونی از قبیل مبادله الکترونیکی کالاها و خدمات
& services (Electronically exchange goods
تحویل فوری مطالب دیجیتال (Instant delivery of digital content) ،انتقال الکترونیکی وجوه (Electronic funds transfer)
مبادله الکترونیکی سهام (Electronic stock exchange)
بارنامه الکترونیکی (Forward-mail)
طرح های تجاری (Business plans)
منبع یابی (Sourcing)
طراحی و مهندسی مشترک (Design and engineering joint)
خریدهای دولتی (Government purchases)
بازاریابی مستقیم (Direct marketing) و
خدمات پس از فروش (Services) را در برمیگیرد.
تعریف حقوق تجارت
حقوقی است که ناظر بر جریان خرید و فروش بین
تولید کننده و دولت Business to Government ( B2G ) یا معامله بین دو تولید کننده Business to Business ( B2B ) و یا معامله بین دو مصرف کننده Consume to Consume ( C2C ) در فضای الکترونیکی و مجازی است .البته باید خاطر نشان کرد که در حال حاضر بهترین روش این تجارت در شاخه بین تولید کننده و مصرف کننده ( Business to consume ) در حال جریان است که این امر ناشی از ضعف زیرساختها و محدودیتهای تجارت الکترونیک در کشور ما است .
با عنایت به تفاوتهایی که بین تجارت سنتی و الکترونیکی وجود دارد ، این عرصه نیازمند حقوقی نوین و قوانین جدید بوده تا چالشهای پیش روی این نوع از تجارت نیز با رویهها و مقررات مدون و منظم قابل حل باشد و بر این اساس میتوان اهمیت حقوق تجارت الکترونیکی را بدینگونه مورد توجه قرار داد :
۱) شرکتها روشهای نوینی در جهت تجارت الکترونیکی استفاده میکنند .
۲) تجارتهای الکترونیکی ابعاد فرامرزی یافته و مرزها را پیموده و شبکه تجارت الکترونیکی در دسترس همه مردم جهان قرار گرفته است.
۳) فناوری اطلاعات و اینترنت هر روز و به سرعت در حال تحول بوده و نیازمند قوانین جدیداست.
۴) روند رو به گذار جامعه ما از حالت سنتی به جامعه اطلاعاتی و دانش و آگاهی نیز توجه جهان را به تجارت الکترونیکی معطوف داشته است .
بنابر این با عنایت به موارد فوق لازم است تا اهمیت نقش حقوقدانان در این پویش تقویت شود .
کاربردهای تجارت الکترونیکی
بازاریابی مستقیم، جستوجوی شغل، بانکداری بر خط یا آنلاین، تجارت سیار، حراجیها، دولت الکترونیک، خرید الکترونیک، انتشارات بر خط یا آنلاین، ارائه خدمات به مصرف کننده ، مبادلات بهصورت به B2B و … .
چارچوب تجارت الکترونیک از سه سطح عالی تشکیل شده است؛
۱ – زیرساختار؛ سختافزار، نرمافزار، پایگاههای دادهای و ارتباطاتی را شامل میشود که برای انجام وظیفه در قالب خدماتWWW روی اینترنت یا پشتیبانی EDI و سایر اشکال پیامگذاری و پیامگیری روی اینترنت یا سایر شبکههای ایجاد ارزشافزوده بهکار میروند.
۲ – خدمات؛ پیامگذاری و پیامگیری و دامنه گستردهای از خدمات که توانایی پیداکردن و ارائه اطلاعات را در صورت نیاز در قالب تجاری آن فراهم میآورند و شامل جستوجو برای شرکای تجاری بالقوه و همچنین مذاکره و توافق درمورد مبادلات تجاری هستند.
۳ – محصولات و ساختارهای تجارت الکترونیک؛ پیشبینی و تدارک مستقیم کالاها و خدمات تجاری وابسته به اطلاعات برای مشتریان و شرکای تجاری، همکاری و سهیمشدن در اطلاعات داخل و خارج سازمان و سازماندهی محیط بازار الکترونیکی و زنجیره تهیه و پشتیبانی.
در این چارچوب، تجارت الکترونیک و نتایج حاصل از آن سه زمینه را پوشش میدهند؛
الف – امور بازرگانی با گرایش به مصرفکننده نهایی .
ب- تجارت میان شرکتها یا فعالیتهای بازرگانی عمده .
پ- امور تجاری درون سازمانها .
مهمترین و بازارگراترین کاربردهای عملی تجارت الکترونیک بخش مصرفکنندهگرای آن است. این کاربردها شامل؛ خرید از راهدور، عملیات بانکی، دلالی سهام و تبلیغات مستقیم میشوند. بههرحال همانطور که انتظار میرفت پتانسیل عظیم این بخش بیشتر انگیزههای مرتبط با تجارت الکترونیک را به خود جلب میکند.
در بخش امور تجاری و فعالیتهای میان تهیهکنندگان مواداولیه و مصرفکنندگان، ارتباطاتی که بهوسیلهEDI برقرار میشوند، بهترین گروه کاربردهای تجارت الکترونیک هستند. سریعترین زمینه رشد در این سطح از تجارت الکترونیک، همکاری و سهیم شدن در اطلاعات بهوسیله اینترانتها و اکسترانتها است.
شبکههای اینترانت از گشایش پایگاههای دادهای و انبارهای دادهای در داخل شرکت، نشر و گسترش اطلاعات در قالب صفحههای وب و همکاری گروه گرایانه و مستقل از موقعیت جغرافیایی، در محدوده مرزهای اطلاعاتی شرکت راپشتیبانیمیکنند.
در قلب چارچوب تجارت الکترونیک محیطهای بازار الکترونیکی و سلسله مراتب الکترونیکی وجود دارند که ارتباطات بازرگانی و مبادلات میان شرکتها را تسهیل میکنند. محیط های بازار الکترونیکی بهمنظور تسهیل مبادلات از طریق شبکههای ارتباطی میان خریداران و تهیهکنندگان متعدد پدید آمدهاند.
انواع سایتهای تجاری و خدماتی الکترونیکی (e – Business models & e – Services) :
مجموع سیاستهای کلی سایت، در عملیات، تکنولوژی و ایدئولوژی مدلهای مختلف سایتهای تجاری را شکل میدهند که از جمله مهمترین آنها عبارتند از:
مدل Storefront : سایتی که معرفی کالا ، عملیات روی خط، سرویسدهی و امنیت را یکجا در خود دارد تا ارتباط مستقیم فروشنده و خریدار در آن میسر شود؛ مثل تمام سایتهای تجاری شرکتهای بزرگ؛ استفاده از تکنیک Shopping Cart
مدل e-marketplace : بازارچه الکترونیکی که امکان جستوجو و خرید انواع محصول را از فروشندگان مختلف برای خریدار فراهم میآورد . مثل سایت www.amazon.com : استفاده از تکنیکهای مختلف فروش مثل تکنیک Cross-Sell یا Up-Sell
مدل Auctions : سایتهای حراجی با روشها و متدهای مختلف ، مناسب برای نوع C2C مثل سایت WWW.ebay.com
مدل Portal : این سایتها تقریباً تمام اطلاعاتی را که بیننده سایت به آن نیاز دارد در خود جای داده است . اطلاعاتی همچون اخبار ، ورزش ، اطلاعات آب و هوا، اطلاعات بازار بورس و قابلیت جستوجو در وب؛ مثل سایت WWW.yahoo.com
مدل Dynamic – Pricing : که خود انواع مختلف دارد :
مدل Name-Your-Price : مشتری قیمت خود را اعلام میدارد و سایت با کمک ارتباطات خود سعی در پیدا کردن محصول مورد نظر با آن قیمت میکند مثل سایت WWW.priceline.com
مدلDemand-Sensitive Price : سایت سعی میکند که خریدهای مشابه را نگه داشته و در نهایت یکجا انجام دهد تا هزینههای جانبی بین تمام خریداران سرشکن شود و قیمت نهایی کمتری برای مشتری حاصل شود؛ مثل سایت WWW.mercata.com
مدل Bartering : سایتهایی که در آنها کالایی با کالای دیگر مبادله میشود مثل سایت WWW.ubarter.com
مدل e-services : سایتهای خدمات دهنده تجاری که معمولاً بهعنوان شخص ثالث در مبادلات تجاری الکترونیکی وارد عمل میشوند . مثل سایت WWW.visa.com یا WWW.ups.com .
نقش تجارت الکترونیک در صنعت حمل و نقل
(The role of electronic commerce in the Transport Industry )
صنعت حمل و نقل به دلیل نقش زیربنایی و تأثیر مستقیم بر سایر بخش های اقتصادی از مهترین ارکان توسعه کشورها به حساب میآید. همین امر سبب شده است که این صنعت سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی کشورهای پیشرفته داشته باشد به گونه ای که بر اساس گزارش اداره آمار وزارت حمل و نقل آمریکا ، سهم این صنعت در تولید ناخالص داخلی آمریکا در سال ۲۰۰۷ ، بالغ بر ۱۰% بوده است.
همزمان با افزایش رشد اقتصادی و تبادلات تجاری در سطح جهان، اهمیت این صنعت نیز روز افزون میشود به گونه ای که بر اساس گزارش « مارکت لاین » ارزش این صنعت در سطح جهان در سال ۲۰۱۱، با ۷% افزایش نسبت به سال قبل به ۸/۲هزار میلیارد دلار رسیده است و انتظار میرود که این رقم در سال ۲۰۱۶ به ۸/۳ هزار میلیارد دلار برسد.
نکته قابل توجه در گزارش این مؤسسه، سهم ۷۴% حمل و نقل جادهای، از مجموع این صنعت است.
در ایران نیز با افزایش فعالیتهای تجاری و به تبع آن افزایش سفرهای درون و برون شهری، صنعت حمل و نقل مورد توجه روز افزون قرار گرفته است. افزایش رقابت و نیز انتظارات مسافران و صاحبان بار و کالا، در کنار الزامات قانونی که متوجه صنعت حمل و نقل میباشد، چالشهای جدیدی را برای این صنعت شکل داده است که در ادامه به آنها اشاره می شود؛
• افزایش ایمنی در صنعت همزمان با کاهش هزینه های حمل و نقل .
• کاهش سوانح .
• کاهش اثرات مخرب زیست محیطی .
• افزایش امنیت مسافر و بار .
• کاهش هزینه های سربار و عملیاتی .
از اینرو و در راستای بهروزرسانی شبکه حمل و نقل کشور با هدف کاهش چالشهای موجود ، استفاده از مدلهای تجارت الکترونیک به عنوان یکی از عناصر اصلی این زنجیره ارزش میتواند در ایجاد شبکه جامع و یا انواع بسترهای خدمات رسانی مرتبط، با اهدافی چون مدیریت ناوگان، نظارت بر اموال و پرسنل، ردیابی، تلماتیک، مدیریت ترافیک ، شبکه هوشمند خودرویی، خدمترسانی اضطراری و مدیریت مالی و پرداخت الکترونیک در صنعت حمل و نقل نقش به سزایی ایفا نماید..
راهکارهای الکترونیکی پیش رو برای صنعت حمل ونقل
صنعت حمل و نقل را میتوان یکی از پراهمیتترین زیرساختهای هر جامعهای به حساب آورد. این راهکارها را میتوان در مجموعه زیر طبقهبندی کرد:
الف – راهکار دفتر کار مجازی شامل خدمات شبکه مجازی تلفن همراهMVPN( Mobile Virtual Private Network ) (۳) :
• ایجاد شبکه داخلی مجازی تلفن همراه مابین تمامی پرسنل شرکت های حمل و نقل با قابلیت تماس با کد کوتاه و انتقال تماس و همچنین در یافت تخفیف ارتباطات (از طریق ایجاد قرارداد) به اشکال مختلف نظیر مکالمه ، فاکس ، اس ام اس و ایمیل درتماس های روزمره . ( از طریق اپراتورهای داوطلب فعال کشور ) .
• ایجاد شبکه مجازی خصوصی برای کنترل نیروی فعال در مسیرهای حمل و نقل شرکت .
ب- راهکارهای خدمات ماشین به ماشین اپراتور طرف قرارداد ؛ شامل خدمات VPN( Virtual private Network ) (۴) ، APN(Access Point Name) (۵) و پردازش ابری (Cloud Computing) :
• مدیریت تعمیرات از راه دور Tele-Repairing و نگهداری وسایل نقلیه و کاهش توقفهای پیشبینی نشده .
• مونیتورینگ اموال در انبار و کانتینر به واسطه دوربینهای نظارتی بر بستر GPRS ( General Packet Radio Service ) (۶) و در آینده نزدیک با فناوری شبکههای نسل سوم تلفن همراه و LTE ( Long Term Evolution ) (۷) .
• ایجاد شبکه مجازی خصوصی به منظور ارتباط با پایانههای ارگانهایی نظیر هواشناسی، سازمان بنادر و دریانوردی، گمرک، نیروی انتظامی، راهداری و اورژانس با هدف کاهش بروکراسی و اتلاف وقت ناشی از قوانین موازی و پایین آوردن هزینههای عملیاتی و نگهداری .
• ایجاد سامانه هوشمند مدیریت و کنترل مسیرهای دریایی و بزرگراهها با هدف رهایی از ترافیکهای سنگین شامل خدماتی نظیر بهروز رسانی تابلوهای VMS (Voice Mail System) (۸) و ایجاد سامانه پرداخت الکترونیک .
پ- عوارض اتوبانی Electronic Toll collection
• اجرای انواع طرحهای اتوماسیون و رزرواسیون و استعلام و ردیابی کد رهگیری در تعامل با سیستم های CRM و PR .
• مدیریت ترافیک شهری و بین شهری و کاهش مصرف سوخت .
ت- راهکارهای مدیریت انبار و کنترل سطح موجودی
• کنترل ورودیها و خروجیهای انبار به کمک فناوری NFC
• تحلیل سطح موجودیها و سفارش دهی خودکار .
ث- راهکار مکانیابی از طریق سیستم اپراتور طرف قرارداد ، شامل خدمات مدیریت ناوگان، ردیابی، مدیریت اموال و منابع انسانی، تلماتیک، مدیریت تولید و لجستیک :
• مدیریت مصرف سوخت، کنترل و نظارت اموال و توجه و تمرکز بر استفاده از توان و ظرفیت پرسنل .
• مکانیابی و کنترل شناورها ، وسایل نقلیه، مدیریت سلامت و ایمنی پرسنل روی کشتی و رانندگان وسائط نقلیه .
• اعلام وضعیت شرایط جوی ، راهها و خطرهای پیش رو بر اساس موقعیت جغرافیایی شناور ها و همچنین رانندگان وسایل نقلیه .
• یافتن شناور حادثه دیده به اشکال مختلف و وسیله نقلیه خراب و خارج از سرویس روی نقشه به منظور ارسال نیروهای امدادی.
• اعلام خطر و هشدار به فرماندهی شناورها و رانندگان در معرض خطر .
• ردیابی شناورهای مورد حمله قرارگرفته و خودروهای دزدیده شده .
• مکان یابی و شناسایی مسیرهای دریایی و همچنین راه ها و سرویس های شهری و بین شهری مورد نیاز .
• امکان ردیابی و کنترل بار در طول مسیر حمل از مبدأ تا مقصد .
ج- راهکارهای آگاهی رسانی تعاملی و تبلیغات اپراتور مورد نظر شامل پیام کوتاه انبوه تجاری —
ESMS ( Encrypted short message services ) (۹) و
پیام کوتاه چند رسانه ای MMS (Multimedia Messaging Service) (۱۰)
• یافتن شناورها و رانندههای آماده به کار برای حمل بارهای آماده بارگیری و حمل .
• امکان اطلاع رسانی آنی از ثبت وسیله حمل مناسب برای بار از طریق پیام کوتاه یا سایر ابزاراطلاعرسانی بر بستر تلفن همراه
• امکان کاهش میزان یکسر بار خالی به واسطه اطلاعرسانی آنی و خودکار به محض ثبت بارهای موجود آماده بارگیری در بنادر مقصد و بنادر همجوار آن و همچنین در حالت زمینی برای رانندههای طول مسیر .
• نظرسنجی و تبادل اطلاعات تعاملی مابین فرمانده یک شناور با مدیریت امور تخلیه و بارگیری و همچنین رانندگان و ارائهکنندگان خدمات تخلیه و بارگیری و باربری (طرح شکایت مردمی) .
• کاهش کرایه حمل بار با استفاده از یافتن شناور و وسیله نقلیه نیمه پر یا یکسر بار خالی .
• اعلام وضعیت جوی و موقعیت مسیرهای دریایی، آبراههها و کانالها ،لنگرگاهها ، دهانه حوضچهها ، خود حوضچهها و راهها و وضعیت ترافیکی آنها و همچنین اعلام پیامهای ایمنی فصلی به فرمانده ان شناورها و رانندهها به منظور بررسی فصلی و چک آپ .
• ارسال آدرس محموله، بارنامه، بیمه نامه و … .
راهکار کدهای دستوری USSD (Unstructured Supplementary Service Data) (۱۱) با اپراتور طرف قرارداد سازمان یا شرکت
• امکان شرکت در مناقصههای بار بر بستر ابزارهای رایج در صنعت تلفن همراه .
• کسب اطلاع از تعرفه ها و مظنّههای کرایه در مسیرهای مختلف جهت تعدیل قیمت حمل بار .
• امکان اطلاع رسانی آنی از ثبت وسیله حمل مناسب برای بار .
• اطلاع رسانی از سفرهای ارزان و مقرون به صرفه در خصوص کالا و مسافر .
• امکان مطلع شدن از مسیر حرکت شناورها و دیگر وسایل حمل و نقل .
• تمدید بیمه نامهها ،گواهینامههای دریایی و پرداخت حقوق ؛ عوارض و هزینههای مربوط به کشتی و کالا در بندر مقصد و پرداخت خلافی خودروها و… .
ح- راهکارهای مدیریت هزینهها و پرداخت شامل بانکداری تلفن همراه از طریق سرویس اپراتور مورد نظر :
• خرید بلیط الکترونیکی و درخواست ارسال بار بر بستر الکترونیکی شبکههای مرتبط با اپراتور تلفن همراه طرف قرارداد .
• پرداخت انواع هزینهها نظیر عوارض مربوط به جرایم، خلافی، بیمهنامه، خرید بلیط الکترونیکی و … بهواسطه بستر امن کدهای دستوری .
منابع ومآخذ :
۱- ابطحی، سیدابراهیم، متنشناسی ساخت یافته فناوری بزرگراههای اطلاعاتی در زبان فارسی، (تهران: وزارت کشاورزی، اداره کل آمار و اطلاعات، ۱۳۷۶).
۲- حقیقی طلب، داریوش ، مفاهیم و روشهای تجارت الکترونیک (EDI)،( مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی ،۱۳۷۶) .
۳- زرگر، دکتر محمود، مدلهای راهبردی و راهکارهای تجارت در اینترنت ، (انتشارات بهینه ، ۱۳۸۰) .
۴- زرگر ؛ دکتر محمد ، اصول و مفاهیم فنآوری اطلاعات ، (انتشارات بهینه ، ۱۳۸۲ ).
۵- سرمد سعیدی، دکتر سهیل و رضا میرابی، دکتر وحید ، تجارت الکترونیک، (انتشارات پرسمان ، ۱۳۸۳).
۶– صنایعی، علی ، بازاریابی و تجارت الکترونیکی ، (جهاد دانشگاهی واحد اصفهان ، ۱۳۷۹ ) .
۷ – علی اکبری، علی جان، امضای الکترونیکی،( اسرار دانش ، ۱۳۹۱) .
۸- قزل ایاغ، مژده ، تجارت الکترونیک مبتنی براینترنت ، همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی،۱۳۸۰٫
۹- گل محمدی، حمید ، بازاریابی در اینترنت ، کسب رضایت مشتری ،( مجله بازار یابی، شماره ۱۱، ۱۳۸۰)
۱۰ – منصور، جهانگیر، قانون تجارت همراه با قانون تجارت الکترونیکی،(چاپ ۴۹ ، نشر دیدار: تهران ، ۱۳۸۵) .
۱۱ – نوری ، محمد علی و نخجوانی، رضا، حقوق تجارت الکترونیکی ، چاپ اول ، کنابخانه گنج دانش ، تهران ، ۱۳۸۲ .
۱۲- هاشمی ملایری ؛ دکتر بیژن و باستانی ؛ فریده ، مقدمهای بر اینترنت و شبکه وسیع جهانی ، بخش اول ، مجله علوم پزشکی تربیت مدرس، شماره ۱ ، تابستان ۱۳۷۷ .
۱۳- HANS PETER ERL, MASTER THESIS,THE EMERGENCE OF ELECTRONIC COMMERCE .
۱۴ – ELECTRONIC FORMS OF MONEY, TECHNICAL UNIVERSITY GERMANY./OF MUNICH18 .
۱۵ – COMMERCE: FROM TECHNICAL INFRASTRUCTURE TO ELECTRONIC MARKETPLACES.
۱۶ – VELADIMIR ZWASS, STRUCTURE AND MACRO-LEVEL IMPACT OF ELECTRONIC .
۱۷- http://WWW.WEBSERVICES.WEB.COM
۱۸- http://WWW.ECRC.UOFS.EDU/TITLE.HTML .
۱۹ – http://WWW.CENEWS.COM/FEATURE.HTML
۲۰ – http://WWW.ARMYES.SRA.COM / KNOWBASE/NOWDOCS/DOC 751 .
۲۱ – http://WWW.IRITN.COM
۲۲- http://WWW. ITANALYZE.IR/E-COMMERCE
۲۳- http://WWW.BANKI.IR/DANESTANIHA/213/AMOZHESH .
کارشناس ارشد اقتصاد و تجارت الکترونیک*