میکائیل و جبرئیل
و مِیکائیلُ ذوُ الْجاهِ عِنْدَکَ، و الْمَکانِ الرَّفیعِ من طاعِتِکَ و جِبْرِیلُ الْاَمِینُ عَلى وَحْیِکَ، الْمُطاعُ فى اَهْلِ سَمَواتِکَ، الْمَکِینُ لَدَیْکَ، الْمُقَرَبُّ عِندَکَ. میکائیل فرشته اى که در بارگاه تو آبرومند است و در اطاعت تو منزلتى والا دارد؛ و جبرئیل که امین وحى توست، همو که پیشواى آسمانیان، فرشته بلند مرتبه و مقرب درگاهِ توست.
امام (ع) در این فراز از نیایش خود، از دو فرشته بزرگى که مانند اسرافیل از «عِبادِ مُکْرَم»اند، یاد کرده است. از میکائل و جبریل؛ دو فرشته اى که خداوند دشمنى و ستیز با آن دو را همچون دشمنى و ستیز با دیگر فرشتگان در ردیف دشمنى و ستیز با خود دانسته است:
من کَانَ عَدُوًّا للَّهِِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ.(بقره، آیه ۹۸.) آنکه دشمن خداوند و فرشتگان او و فرستادگان وى و جبریل و میکائیل باشد، [کافر است] و بى گمان خداوند دشمن کافران است.
امّا میکائیل، فرشته اى که مأمور روزى ها و خوراک هاست. گفته اند: کار خاص و اصلى او دادن روزى به سبب تغذیه است و نیز رشد دادن جسم به اندازه لایق و میزانى مشخص؛ و او را با حفظ و نگهدارى ارتباط هست و اگر او نبود نشو و نما در بدن ها صورت نمى گرفت و براى ارواح تطوّر در اطوار ملکوت حاصل نمى شد و براى خلقت [جسمانى] ارزاق حسى پدید نمى آمد و فطرت را علوم فراوان نصیب نمى گشت.(علم الیقین فى اصول الدین، ج ۱، ص ۴۱۵.) امام سجاد (ع) با دو ویژگى ممتاز از این فرشته بزرگ و مشهور که در قرآن مجید نیز از او یاد شده است، تجلیل کرده است: ۱- آبرومند در نزد خداوند «ذوُ الْجاهِ عِندَکَ»؛ یعنى مقبول در پیشگاه خداوند است. ۲- جایگاهى بلند در اطاعت و فرمانبردارى از خداوند دارد؛ یعنى از فرشتگانى است که در عرصه بندگى در ردیف پیشتازان و مقربان درگاه الهى است؛ از آن فرشتگانى که خداوند درباره آنان فرمود:
لَن یَسْتَنکِفَ الْمَسِیحُ أَن یَکُونَ عَبْداً للَّهِِ وَلاَ الْمَلاَئِکَهُ الْمُقَرَّبُونَ؛(نساء، آیه ۱۷۲.) مسیح از این که بنده خداوند باشد هرگز سرباز نمى زند و فرشتگان مقرَّب نیز.
و امّا جبرئیل فرشته وحى که مأموریّت ویژه ذاتى و اصیل او وحى و تعلیم و رساندن سخن خداى سبحان به بندگان اوست و کارهاى دیگرى که از او سر مى زَنَد بالعرض است. جبرئیل با قوّه نُطقیه و درّاکه ارتباط دارد و اگر او نبود هیچ کس معنایى از معانى را با بیان و گفتار استفاده نمى توانست کرد و قلب کسى الهام حق و اِلقاء آن را در سویداى دل نمى پذیرفت. امام (ع) از چهار ویژگى این فرشته بزرگ یاد کرده است: ۱- اَلْاَمینُ عَلى وَحْیِکَ ۲- المطاعُ فى اَهلِ سمواتِکَ ۳- المکینُ لَدَیْکَ ۴- المُقَرَّبُ عِنْدَکَ.
اَلْاَمینُ عَلى وَحْیِکَ، این که امام (ع) او را امین وحى دانسته است، از آن روست که خداوند او را امین رسالت خویش شمرده و پیامبران نیز او را بر آنچه به سوى ایشان فرود آورده است امین دانسته اند و این همان گفتار خداوند است که فرمود.
نَزَلَ به الرُّوحُ الْأَمِینُ. عَلَى قَلْبِکَ لِتَکُونَ من الْمُنذِرِینَ.(شعراء، آیه ۱۹۴ – ۱۹۳.) روح الامین آن (قرآن) را فرود آورده بر دلت تا از بیم دهندگان باشى.
امین است. یعنى آنچه از علم و قدرت از مبدأ و صقع ربوبى به وى مى رسد، به دیگر حقایق؛ عالم انوار و نفوس و مواد در حد ظروفِ استعدادها و قابلیت ها مى رساند و از راز داران و کلید داران غیب است. المُطاعُ فى اَهْلِ سَمواتِکَ، دیگر فرشتگان و قواى قاهر عالمِ انوار برتر است، همه فرمانبردار او هستند و از اراده و فرمان وى تجاوز نمى کنند. اَلْمَکِینُ لَدَیْکَ، جایگاه والایى در پیشگاه خدا دارد. از همین رو، علم و قدرت و وحى از پرتو عرشِ علم و قدرت خداوند به وى مى رسد و او به نفوس مستعد و آماده مى رساند. الْمُقَرَّبُ عِنْدَکَ، او نیز همچون میکائیل از فرشتگان مقرَّب خداست. جایگاه و منزلت او را نزد خداوند، همین بس که خطاب به زنان فرمود: اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید، [بسى شایسته است]؛ چراکه به راستى دل تان برگشته است؛ یعنى دل تان از فرمانبردارى خدا و رسول برگشته است و اگر از هم در برابر پیامبر پشتیبانى کنید بى گمان خداوند و جبرئیل و آن مؤمن شایسته (على (ع))، یار اویند و فرشتگان هم پس از آن پشتیبان وى اند «فَإِنَّ اللَّهَ هو مَوْلاَهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلاَئِکَهُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ».(تحریم، آیه ۴، این آیه درباره توصیه خداوند به دو همسر خطاکار پیامبر (ص) (حفصه و عایشه)، به توبه و دست برداشتن از خطاکارى است.) این ها که یاد شد، ویژگى هایى هستند که قرآن کریم نیز به اجمال آورده است:
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ. ذِی قُوَّهٍ عِندَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ. مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ.(تکویر، آیه ۲۱ – ۱۹.) این قرآن گفتار فرستاده اى بزرگوار – جبرئیل (ع) است؛ نیرومندى که نزد خداوند عرش گرامى و داراى مکانت و منزلت است؛ در آنجا – در میان فرشتگان – فرمانروا و [در پیشگاه خدا] امین است.
این اوصاف ششگانه که در قرآن آمده است در اوصاف چهارگانه اى که امام (ع) براى جبرئیل – آن جوهر قدرت و کمال و خورشید علم – برشمرده است، براى تحکیم مقام وحى و بیان کمال و قدرت فاعلى فرستنده آن است؛ یعنى هیچ گونه نقص و اختلال و کم و بیش شدن در افاضه علم و وحى از ناحیه مبدأ یا مبادى فاعلى نیست. آن مبدأ وحى چون رسول است، هرچه در مى یابد به صورت مختلف الهام و وحى و در نهایت قدرت و کمال استعداد به صورت گفتار و کلمات مقرّر به دریابندگان آن مى رساند. چون کریم است، از رساندن فیض علم دریغ نمى ورزد، و چون داراى نیرویى بس عظیم و شدید و فشرده است، پرتو علم و وحى را از حجاب ها و طبقات فرودین مى گذراند و هیچ قدرتى نمى تواند مانع نفوذ آن شود یا مسیرش را منحرف کند. و چون در پیشگاه خداوند عرش جایگاه بس بلندى دارد، از آن مقام برترِ وجود و کمال، بى هیچ واسطه، علم و قدرت و اسرار و رمزهاى ربوبى را درمى یابد. و چون مطاع است، همه قوا و قدرت هاى مادون، فرمان و اراده او را اجرا مى کند. و چون امین است، به هر مستعد و حق دارى، حق او را مى رساند. این اوصاف و ویژگى ها – چه در قرآن و چه در سخن امام (ع) – بیانگر آن است که موجود هر چه بسیطتر و برتر از ترکیب و مجرّدتر باشد، نیرومندتر و سازنده تر است. براى همین خداى تعالى جبرئیل را گاهى «رُوُحُ الْاَمین»(شعرا، آیه ۱۹۳.) و گاهى «رُوحُ الْقُدُس»(نحل، آیه ۱۰۲.) و گاهى نیز «شَدِیدُ الْقُوى»(نجم، آیه ۵.) نامیده است.
