بدن ، عرصه بیان قدرت
زیبایی و زیبایی طلبی بخشی از تمایلات انسانی برای کسب تعالی جسمانی است. اما این میل طبیعی همواره با رویکردها و دیدگاه های مختلفی تحلیل شده است. تا پیش از عصر روشنگری جسم به عنوان بخشی از عالم مادی مورد انتقاد و بی توجهی قرار می گرفت یا حتی توصیه می شد برای تعالی روح ،افراد ریاضت ها و آسیب های بدنی را متحمل شوند. این نگرش که آبشخور آن دین مسیحیت و تئوری ” گناه آغازین ” بود با تزلزل بنیان های دینی در غرب آرام آرام جای خود را به روی دیگر سکه ای سپرد که ضمن دوست داشتن جسم مادی ،آن را مرکز توجه خود قرار داد. تا حدی که برخی از نظریه پردازان چون ترنر [۱] برای توصیف جامعه امروزی ، از اصطلاح ” جامعه جسمانی ” استفاده می کنند( اباذری و حمیدی: ۱۳۸۷، ۱۳۱).
نتیجه این میل ، تولید کالاها و ابزار زیبایی است که امروزه بخش عظیمی از صنعت زیبا سازی را به خود اختصاص داده است . ” ۱۶۰ میلیارد دلار سرمایه در گردش ” با ” ۷ میلیون کارگر”، بیانگر سهم برجسته این صنعت در بازار های جهانی است( شهابی ،سایت انسان شناسی و فرهنگ). بخش مهمی از مصرف کنندگان این بازار کشورهای در حال توسعه هستند. ایران نیز در سطح خاورمیانه به عنوان یکی از کشورهای مصرف کننده ی عمده لوازم آرایشی و نرخ بالای جراحی بینی معرفی شده است( جعفری :۱۳۸۹).
بسیاری از پژوهشگران به این موضوع با رویکرد روانشناختی پرداخته اند.” الگوی شخصیتی خود شیفته – وسواس ” یکی از تیپ های شخصیتی است که بیشتر تمایل به استفاده از لوازم آرایشی و مبادرت به جراحی های زیبایی داشته اند (قلعه بندی و ابراهیمی :۱۳۸۳،۴).
اما به نظر می رسد هر گاه یک پدیده اجتماعی از شکل استثنایی خود خارج و به صورت اپیدمی درآمد باید به دنبال دلایل جامعه شناختی نیز برای تبیین آن بود. جراحی بینی ، لیپو ساکشن[۲] ، تزریق بوتاکس[۳] ، تزریق کلاژن[۴] به لب ، اصلاح افتادگی پلک، جراحی فک ،ارتودنسی[۵] ، پروتز [۶]سینه ، لیفتینگ[۷] صورت،
تاتو[۸] و…بخشی از بازار زیبا سازی زنان و حتی مردان ایرانی را شامل می شود. هر چند نرخ رسمی و دقیقی از میزان مصرف لوازم آرایشی یا انجام عمل های جراحی زیبایی در ایران منتشر نمی شود اما با توجه به تحقیقاتی که در این حوزه صورت گرفته می توان اذعان داشت که این روند شتابان و فراگیر جامعه ایرانی را دچار چالش کرده است( خواجه نوری : ۱۳۸۸ – فاتحی و اخلاصی :۱۳۸۷- موحد و دیگران: ۱۳۸۹- پور آقا جان و دیگران : ۱۳۸۷).
تصور یا درک ما از بدن یا ایماژ ، مفهومی است که خود به خود ساخته نشده ،بلکه ” عمل درک این ایماژ، فرایندی برساخته شرایط اجتماعی است . به بیانی دیگر ، ایماژ بدنی و روابط اجتماعی ما بر هم اثر می کنند. بنابراین زندگی روزمره اساسا به معنای تولید و باز تولید بدن هاست “( اباذری و حمیدی :۱۳۸۷، ۱۳۰).
عوامل اجتماعی مختلفی بر بازتولید بدن موثر اند از جمله: تمایل به برتری جویی در بین همسالان ( موسوی زاده و دیگران : ۱۳۸۸) ،تجربه تبعیض جنسیتی یا تجربه الگوهای اجتماعی ناخوشایند در دوران کودکی( عنایت و مختاری : ۱۳۸۸) ، مصرف گرایی، فشار اجتماعی و مصرف رسانه ای ( رضایی و دیگران :۱۳۸۹) ، پایگاه اجتماعی و پذیرش اجتماعی (فاتحی و اخلاصی :۱۳۸۷) ، منزلت بخشی و دستیابی به احترام بالاتر در جامعه (کیوان آرا و دیگران :۱۳۸۹) ، هنجارهای فرهنگی ، چشمداشت های اجتماعی و خانوادگی و ارزش ها و باورهای اجتماعی یا روحی (Odoms-Young: 2008) و……
همان طور که قبلاً نیز اشاره شد باز تولید بدن به معنای بازتعریف اجتماعی آن ، به شکل امروزی می تواند به اشکال مختلفی صورت گیرد: انواع عمل های جراحی زیبایی (موسوی زاده و دیگران : ۱۳۸۸)، ورزش های مختلف در راستای تغییر بدن( صرافیان و امامی : ۱۳۸۷)، گریز از چاقی و رژیم های لاغری یا چاقی و اختلالات تغذیه ای (عظیم زاده و دیگران : ۱۳۸۸ و عباس زاده و دیگران : ۱۳۹۱ و شمس الدین سعید و دیگران : ۱۳۸۸) ، تمایل مداوم به آرایش صورت ، مو و……..(موحد و دیگران: ۱۳۸۹)و………
تمایل به مدیریت بدن در راستای کسب سرمایه اجتماعی یا پاداش های پیش بینی شده ای که کنش گر از پس دریچه تجربیات شخصی خود به دنبال دستیابی به آن است ، به عنوان عاملی موثر در تلاش برای تغییر در بدن مطرح می شود. امروزه این مساله فارغ از جنسیت و جغرافیایی که فرد در آن ساکن است ، کنش های اجتماعی کنشگران را مدیریت می کند. استان لرستان نیز از این قاعده مستثنی نیست . گرچه بافت قبیله ای با مناسبات خویشاوندی پیوسته می توانسته به عنوان یک عامل کنترل کننده یا حتی بازدارنده عمل کند اما به نظر می رسد این ویژگی فرهنگی در گسترش و ایجاد تمایل و به عبارت در مد شدن این شیوه رفتاری به شدت نقش مستقیمی ایفا کرده است. در حال حاضر میزان مصرف لوازم آرایشی و عمل های جراحی در این شهر نیز مانند سایر نقاط کشور در حال افزایش است . افزایش تعداد سالن های آرایش و باشگاه های ورزشی نیز موید تلاشی است که این کنشگران اجتماعی از طریق آن به بازتولید بدن اقدام می کنند(نراقی ،۱۳۸۶: ۱۲).
در این تحقیق با در نظر گرفتن فاکتورهای فوق و با استفاده از نظریه سرمایه اجتماعی این سوال مطرح می شود که چه عواملی در شکل دهی ذهنیت زنان خرم آباد برای بازتولید بدن نقش داشته اند ؟ آیا شکل گیری نوع جدیدی از سرمایه اجتماعی موجب شده زنان در راستای کسب موقعیت اجتماعی مطلوب تر ، دست به بازتولید بدن بزنند؟ آیا اشکال سنتی سرمایه سنتی که بر پایه نظام عشایری وجود داشت کارآیی خود را برای زنان از دست داده است؟ یا بازتولید بدن راهکاری در راستای تقویت اشکال سنتی سرمایه اجتماعی محسوب می شود؟
در این نوشته به صورت گذرا دلایل اهمیت موضوع ، تحقیقات پیشین و چارچوب نظری جهت آغاز کار در اختیار خوانندگان قرار می گیرد.
اهمیت مساله
میل به بهبود بدن و تطبیق آن با الگوهای فرهنگی یا الگوهای تبلیغ شده ، عطش زنان را به مصرف کالاهای تولید شده در چرخه صنعت زیبا ساز ی افزایش داده است . “ در چند دهه ی اخیر در ایران تناسب اندام به عنوان معیار زیبایی اندام مورد توجه دختران و زنان قرار گرفته است و اقدام برای رعایت رژیم غذایی لاغری جهت دستیابی به تناسب اندام به دغدغه ی برخی از دختران و زنان ایرانی تبدیل شده است ” ( احمد نیا :۱۳۸۵، ۲۵) این شتاب برای زیبایی ، مشکلات متعددی را به همراه دارد. متاسفانه بسیاری از لوازم آرایشی موجود در بازار کشور ، از طرق غیر قانونی وارد می شود. برخی از مارک ها و برندهای مشهور با قیمت های ارزان در کنار خیابان و توسط دست فروش ها عرضه می گردد. این در حالی است که ۵۰ درصد لوازم آرایشی موجود در فروشگاه های معتبر نیز تقلبی است . از سوی دیگر استان لرستان به عنوان یکی از مبادی ورود لوازم آرایشی قاچاق است که هر از چندی با همت نیروی انتظامی کشف و معدم می گردد( سایت ریاست جمهوری ، ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز). عوارض ناشی از مصرف این کالاها فقط بر روی پوست افراد بروز نمی کند. در تحقیقی پزشکان فرانسوی معلوم شد ، حتی برخی از داروهای سفید کننده با مارک معتبر می توانند بر روی عملکرد غدد فوق کلیوی نیز تاثیر بگذارند. هم چنین دکتر مجید ابهری معتقد است بین افزایش نرخ ابتلا به سرطان ، بروز کم خونی ، عوارض عصبی ناشی از سردرد و سرگیجه با بالا رفتن مصرف لوازم آرایشی رابطه است. در برخی از رژ لب ها نوعی ماده مضر وجود دارد که می تواند بر ترشح استروژن در بدن زنان تاثیر گذاشته و زمینه ابتلای آن ها به سرطان سینه را افزایش دهد. در عطرها ماده تولوئن ماده مشکوک به سرطان وجود دارد. حتی سایه چشم نیز طبق تحقیقات دکتر ابهری دارای اکسید آهن است که می تواند برای جنین و مادر خطرناک باشد (سایت خبری – تحلیلی جهان نیوز – ۸ /۴/۱۳۸۹).
متاسفانه بسیاری از اعمال زیبایی جراحی نیز توسط افراد غیر متخصص انجام می شود. بخش اعظم این جراحی ها توسط پزشکان عمومی صورت می گیرد که به علت نداشتن تخصص در رشته جراحی پلاستیک و زیبایی می تواند عوارض متعددی را به همراه داشته باشد. پزشکان معتقدند اگر جراحی بینی به درستی انجام نگیرد عوارض آن حتی از عمل قلب می تواند باشد.“ زیرا فرد به قدری دچار صدمات روحی و جسمی می شود که جبران ناپذیر خواهد بود. در برخی موارد ممکن است که عوارض ناشی از این اعمال حتی با انجام تعداد زیادی عمل جراحی تنها تا ۱۰ درصد قابل برگشت باشند.“( همان ).
عمل لیپو ساکشن یا برداشتن چربی نیز مخاطراتی را برای کاندیداهای عمل تولید کرده است. با توجه به نکات فوق می توان این امر را در نظر داشت که کاندیداهای اعمال زیبایی و کالاهای آرایشی برای اطمینان از دستیابی به نتیجه مطلوب باید هزینه های زیادی را متحمل شوند و دسترسی به امکانات پزشکی و متخصصان این رشته نیز داشته باشند. با توجه به این که در شهر خرم آباد تعداد متخصصان جراحی زیبا انگشت شمار هستند ، بنابراین همواره بخشی از متقاضیان چنین جراحی هایی ناچار به استفاده از بازارهای غیر رسمی موجود یا سفر به استان های دیگر می شوند. بخشی از این بازارهای غیر رسمی در سالن های آرایشی و ورزشی شهر خرم آباد متمرکز شده اند . فروش داروهای لاغری ، دستگاه های کوچک کننده بینی ، ماسک های مخصوص لیفتینگ بدن و صورت و …. در این مراکز توسط افراد غیر متخصص به فروش می رسند. که طبیعتا این افراد نه ضمانتی در مورد کیفیت کالا و نه مسولیتی در قبال آسیب های احتمالی استفاده از این محصولات را بر عهده می گیرند. بنابراین انجام یک مطالعه در این زمینه می تواند ریشه های اصلی این مشکل را در شهر خرم آباد ، به مدیران فرهنگی استان معرفی کرده ، زمینه لازم برای مطالعات بعدی فراهم کند.
- چارچوب نظری تحقیق
رویکرد نظری این پژوهش بر اساس تئوری ” سرمایه اجتماعی” پیر بوردیو[۹] ( ۲۰۰۲-۱۹۳۰)، انسان شناس و جامعه شناس فرانسوی ، است. از نظر بوردیو ، تحلیل شرایط اجتماعی و موقعیتی که یک فرد در فضای اجتماعی احراز کرده ، فقط با توجه به اشکال اقتصادی قابل تبیین نیست. بلکه برای ارائه درک درستی از این شرایط باید به بررسی ساختارهای اجتماعی نیز پرداخت. سرمایه فقط صورت اقتصادی ندارد و باید به سرمایه های اجتماعی و فرهنگی نیز توجه داشت.البته از نظر بوردیو چهار نوع سرمایه قابل تفکیک از یک دیگرند : سرمایه اقتصادی ، سرمایه اجتماعی ، سرمایه نمادین و سرمایه فرهنگی. از نظر وی سرمایه اجتماعی ” در بر گیرنده روابط اجتماعی ارزشمند میان انسان هاست “( ریتزر: ۱۳۷۷ ، ۷۲۵).
کاربرد این سرمایه در میدان اجتماعی، کسب منافع و موقعیت های بهتر است و جایگاه هر فرد درون ساختارهای اجتماعی بر اساس میدان اجتماعی کسب شده تعیین می گردد( همان :۷۲۴).” در این رویکرد سلیقه و ذائقه که بخشی از سرمایه انسان را تشکیل می دهد امری اکتسابی و پویا است و سبب دستیابی به امتیازات اجتماعی می شود. سلیقه است که جهت گیری انسان ها را از حالت های بدنی گرفته تا رویه های گوناگون رفتاری، فکری و زیباشناختی شکل می بخشد و اگرچه در شکل گیری آن سرمایه ها ی فرهنگی نقشی بس مهم ایفا می کند ، اما برا ی تبیین آ ن باید به همه انوا ع سرمایه (اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) توجه کرد؛ زیرا میزان و ترکیب کلی این سرمایه هاست که سبب ایجاد سلیقه و سبک زندگی خاصی در زندگی می شود “( رفعت جاه و حمیدی : ۱۳۹۰، ۱۲۷).
سرمایه اجتماعی بیانگر، روابط اجتماعی کنش گران است که در درون گروه ها و شبکه های اجتماعی ، دسترسی افراد به منابع مادی ، موقعیت های اقتصادی و اطلاعات مورد نیاز را فراهم می کند ( همان). به بیان دیگر سرمایه اجتماعی بخشی از فرصت های موجود در حوزه کنش اجتماعی را در اختیار کنش گران قرار می دهد که می تواند منجر به کسب سرمایه های دیگر نیز شود. این سرمایه از پایداری نسبی برخوردار است و موجب گسترش روابط اجتماعی فرد با دنیای بیرون می شود ” از این گذشته سرمایه اجتماعی می تواند جایگزین یا تکمیل کننده ی منابع دیگر باشد. یعنی افراد گاهی اوقات می توانند توسط آن، فقدان سرمایه مالی یا سرمایه انسانی را جبران کنند. همچنین سرمایه اجتماعی مثل سرمایه فیزیکی وسرمایه انسانی، نیاز به حفظ و نگهداری دارد. پیوندهای اجتماعی باید به طور منظم مورد بازنگری و تأیید مجدد قرارگیرند وگرنه کارآیی آن ها کاهش می یابد “( همان : ۱۲۸).
با مد نظر قرار دادن تئوری سرمایه بوردیو و با تاکید بر مفهوم سرمایه اجتماعی ، بازتولید بدن در بین زنان شهر خرم آباد ، مورد ارزیابی قرار می گیرد.در واقع با توجه به این تئوری باز تولید بدن توسط زنان نوعی کسب سرمایه اجتماعی در حال زوال یا برجسته کردن این سرمایه از طریق بازسازی بدنی است و همان گونه که سرمایه اقتصادی به فرد نوعی قدرت اعطا می کند، سرمایه اجتماعی کسب شده از طریق بازتولید بدن نیز برای زنان “به مثابه ابژه قدرت ” ( حاجی میری: ۱۳۸۵) عمل می کند. این قدرت فقط مختص به عرصه خصوصی نیست بلکه عرصه عمومی را نیز در بر می گیرد.
ادبیات یا پیشینه تحقیق:
– رضایی و همکارانش در تحقیقی با عنوان ” مدیریت بدن و ارتباط آن با عوامل اجتماعی ” دانشجویان دانشگاه مازندران را طی یک پژوهش میدانی مورد مطالعه قرار داده اند. نتایج تحقیق ایشان که با توجه به دیدگاه های نظری فمینیسم سوسیال ، نظریه فوکو ، گیدنز و گافمن انجام شده ، بیانگر آن است که تغییر منبع نماد ها در جهان امروز سرچشمه تغییر در حوزه مدیریت بدن شده است. ” مصرف گرایی ” ،” احساس فشار اجتماعی ” و ” مصرف رسانه ای ” ، سه عامل موثر در مدیریت بدن هستند که موجب گرایش بیش از حد به مد را در بین دختران دانشجوی دانشگاه مازندران تولید کرده اند( رضایی و دیگران :۱۳۸۹، ۱۷۰-۱۴۱).
۲- در پژوهشی با عنوان ” هویت انسانی زن در چالش آرایش و مد” ، رفعت جاه مد را به عنوان یک پدیده اجتماعی بررسی کرده است. از نظر وی دلایل ” گرایش زنان به مد از رویکرد های مختلفی قابل تبیین است. … بر مبنای دیدگاه جامعه شناختی ، مقولاتب چون الگوی مصرف ، سبک زندگی ، رهبران مد ، بدن آگاهی ، در تبیین گرایش به مد مطرح می شوند. بی تردید پدیده مد با طبقه اقتصادی – اجتماعی افراد ، نقش رسانه های جمعی ، فرایند جهانی سازی و نظام سرمایه داری مرتبط است “( رفعت جاه : ۱۳۸۶، ۱۳۵-۱۷۹).
۳- سفیری و قاسمی نیز با ” بررسی عوامل اجتماعی موثر بر تصویر ذهنی از بدن در زنان و دختران جوان ” ، به این نتیجه رسیدند که عوامل اجتماعی هم چون رسانه های تصویری ، فشار هنجارها ، خانواده و جامعه ، استانداردها و تعاریف زیبایی در جامعه و عوامل فردی مانند اعتماد به نفس و توجه به بدن و مراقبت های زیبایی در تولید تصویر ذهنی زنان از بدن خود موثر است (۱۳۸۸: ۸۳).
۴- کیوان آرا و همکارانش در بررسی رابطه پایگاه اجتماعی افرادی که اقدام به جراحی زیبا یی کرده اند ، آن را به عنوان یک عامل نمادین در بیان و نمایش پایگاه اجتماعی ، می دانند. یافته های این تحقیق نشان می دهند اکثریت افرادی که به عمل زیبایی اقدام کرده اند زن ، غیر متاهل و متعلق به طبقات و پایگاه های متوسط رو به پایین و پایین جامعه بوده است….. بر اساس نتایج تحقیق می توان گفت : ۱- انجام جراحی زیبایی به عنوان یک عنصر منزلت بخش مختص اقشار ممتاز جامعه نیست و در میان اقشار پایین تر نیز فراگیر است .۲- اکثریت یافتن اقشارمتوسط در بین متقاضیان زیبایی کلینیکی می تواند بیانگر اهمیت اجتماعی زیبایی و تمایل این افراد جهت کسب موقعیت بالاتر و احترام بیشتر باشد .۳- رفتارهای معطوف به زیبایی و جذابیت بدنی به عنوان بخشی از یک سبک زندگی می تواند تمایز بخش افرادی باشد که واجد تعلق طبقاتی و پایگاهی واحدی هستند “( ۱۳۸۹: ۴۷).
۵- موحد و همکارانش در پژوهشی با عنوان ” آرایش و زندگی اجتماعی دختران جوان ” ضمن مصاحبه با ۳۰ دخترجوان ۳۰-۱۸ سال متوجه شدند که ” آرایش با برنامه زندگی افراد در هم تنیده است و توسط آن تنظیم و هماهنگ می شود.آن ها در طول مصاحبه به دامنه ای از دلایل اجتماعی ، فردی و روان شناختی برای گرایش خود به آرایش اشاره می کنند. این اظهارات حاکی از آن است که با وجود فشارهای ساختاری موجود ، دختران در انتخاب آرایش تا حدودی عاملیت خود را حفظ کرده اند ” هم چنین نتایج تحقیق نشان داده ، پاسخگویان مهمترین عامل برای زیبا سازی خود را ” اعتماد به نفس ” عنوان کرده اند . در حالی که مطالعه دقیق تر پژوهشگران ، ناظر بر روابط اجتماعی است که از طریق آن فرد منافع را از طریق زیبایی و زیبا سازی در سطح اجتماعی کسب می کند.( ۱۳۸۹: ۱۰۵-۷۹).
۶- پور آقاجان و همکارانش با رویکردی روان شناسانه موضوع را در راستای تحول ” من ” در پژوهشی با عنوان ” بررسی سطح تحول من و گرایش به جراحی زیبایی ” ، مورد بررسی قرار داده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که ” سطح تحول من در متقاضیان جراحی های زیبایی نسبت به غیر متقاضیان پایین تر است “( ۱۳۸۷: ۵۰-۴۳).
۷- مهری بهار و قاضی وکیلی ، به” تحلیل گفتمان جراحی های زیبایی” پرداخته اند . با توجه به نظریه مرفه وبلن مبنی بر مالکیت مالی ، گرایش دختران به جراحی های زیبایی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان داده است ” دانشجویان به جای “مالکیت مادی ” از “مالکیت های نشانه ای ” و به عنوان نیروی فرهنگی – اجتماعی تازه به جای چشم و هم چشمی مالی و نیز مصرف متظاهرانه مادی به ” چشم و هم چشمی نشانه ای ” و” مصرف متظاهرانه ی نشانه ای زیبایی” روی آورده اند.” ( ۱۳۹۰: ۶۳). با توجه به بررسی انجام شده نقش رسانه هاس تصویری و ” ابژه های نسلی” به شدت در این سوگیر و تمایلات موثر است.
۸- مهدوی و عباسی در تحقیقی با عنوان ” بررسی میزان تمایل به مدیریت بدن و کنترل اندام و عوامل مؤثر بر آن ” ، موضوع را از هشت بعد متفاوت مورد بررسی قرار داده است . این هشت بعد عبارتند از : ۱- معرف طبقه اجتماعی ۲- مقاصد جنسی ۳- داشتن هویت ۴- تنوع طلبی و نوگرایی ۵- همانند سازی ۶- تشخص طلبی ۷- تأثیر دوستان و هم سالان ۸- جلب توجه . نتایج تحقیق نشان داد که ۱) در تمامی ابعاد هشت گانه مورد بررسی، وضعیت موجود به طور معنا داری از میانگین نظری بالاتر است . ۲) به ترتیب متغیرهای جلب توجه، تشخص طلبی، تاثیر دوستان و هم سالان،تنوع طلبی و نوگرایی، مقاصدجنسی، همانندسازی، معرف طبقه اجتماعی و داشتن هویت بالاترین تأثیر را درتبیی نمتغیروابسته میزا نتمایل به مدیریت وکنترل اندام و بدن دارند” (۱۳۸۷: ۱۳۱).
به منظور جلوگیری از اطناب ،سایر تحقیقات مرتبط با موضوع پژوهش فقط به صورت تیتر وار در این ادامه ذکر می شود:
۹- ذکایی ، سعید ( ۱۳۸۶) ” جوانان ، بدن و فرهنگ تناسب ” ، فصلنامه تحقیقات فرهنگ ، ی سال اول، شماره ۱، صص: ۱۷۷-۱۴۱ .
۱۰- خواجه نوری ،بیژن و علی روحانی و سمیه هاشمی ( ۱۳۹۰) ” رابطه سبک زندگی و تصور بدن؛ مطالعه موردی: زنان شهر شیراز” ، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره چهارم، شماره ۱، صص ۱۰۳-۷۹ .
۱۱- خواجه نوری ، بیژن و علی اصغر مقدس ( ۱۳۸۸) ” رابطه بین تصور از بدن و فرآیند جهانی شدن مطالعه موردی: زنان شهرهای تهران، شیراز و استهبان ” ، فصلنامه جامعه شناسی کاربردی ،سال بیستم – شماره پیاپی ( ۳۳) – شماره ۱ ، صص ۲۴-۱ .
۱۲- عنایت ، حلیمه و مریم مختاری ( ۱۳۸۸) ” نظریه مبنایی جامعه پذیری دوران کودکی و تصور بدنی زنان ” ، فصلنامه مطالعات اجتماعی – روان شناختی زنان ، سال ۷ ، شماره ۱، صص ۳۰-۷ .
[۹] – Pierre Bourdieu
